احمد وفیق پاشا

اَحْمَدْ وَفیقْ پاشا (23 شوال 1238-22 شعبان 1308ق/ 3 ژوئیۀ 1823-2 آوریل 1891م)، دولتمرد، مترجم و نویسندۀ ترک که در دورۀ سلطنت عبدالحمید ثانی، 2 بار به صدارت رسید. احمد در استانبول متولد شد. پدرش روح‌الدین و پدربزرگش یحیی ناجی، از مترجمان دیوان همایون بودند (ثریا، 1/ 308، 2/ 420؛ اینال، V/ 651). یحیی ناجی نلقب به بلغارزاده که اصلاً رومی بود، نخستین مترجم در دربار عثمانی به‌شمار می‌رفت (ثریا، 4/ 531؛ تانسل، 118). بابینگر بدون ذکر مأخذ، یحیی ناجی را یهودی‌الاصل جدیدالاسلام دانسته است (ص 373).
احمد وفیق مقدمات علوم را نزد افراد خانوادۀ خود که همگی تحصیل کرده بودند، فرا گرفت (بانارلی، II/ 1067)، آنگاه وارد مدرسۀ «مهندسخانۀ برّ همایون» شد، اما تحصیل را در آنجا ناتمام گذاشت و به اتفاق پدرش همراه مصطفی رشیدپاشا که به سفارت دولت عثمانی در پاریس برگزیده شده بود، به آن شهر رفت و در مدرسۀ سن لوئی به تحصیل پرداخت (اینال، همانجا؛ تانسل، 118-119). پس از بازگشت به استانبول با رتبۀ خواجگانی (اینال، همانجا) در ادارۀ ترجمۀ باب عالی به کار مشغول شد. احمد وفیق به‌تدریج مدارج ترقی را پیمود و در سالهای 1264-1290ق، در مأموریتهای گونه‌گون داخل و خارج کشور شرکت کرد، ازجمله: منشی سفارت عثمانی در لندن، بازرس دو مملکت (افلاق و یوغدان = مولداوی و والاشی) در رومانی (ثریا، 1/ 308؛ اینال، V/ 652؛ تانسل، 119)، سفیر در ایران (لطفی، IX/ 56؛ اینال، V/ 652-653)، سفیر در پاریس، رئیس دیوان محاسبات و نظایر آن بود (ثریا، همانجا؛ اینال، V/ 664-665). در 1290ق از آخرین مقامش که عضویت شورای دولت بود، معزول شد و تا 1294ق که به ریاست مجلس مبعوثان منصوب گردید (ثریا، همانجا؛ اینال، V/ 667)، مأموریتی به وی واگذار نشد.
بعد از عزل حمدی پاشا از صدارت، تصدی این مقام به وی پیشنهاد شد. او نیز پذیرفتن این مسئولیت را به قبول 3 شرط: 1. تغییر عنوان صدارت به باش وکیل (نخست‌وزیر)؛ 2. عزل فرمانده توپخانه و وزیر امور داخله؛ 3. استقلال در تصمیمات و اقدامات در مصالح عامه، موکول کرد. چون این شرطها توسط سلطان پذیرفته شد، در اول صفر 1295ق/ 4 فوریۀ 1878م با عنوان باش وکیل به نخست‌وزیری عثمانی گمارده شد و مسئولیت وزارت امور داخله را نیز خود برعهده گرفت (جلال‌الدین، 548؛ تانسل، 122, 127؛ اینال، V/ 670-671). به این ترتیب عنوان باش وکیل که پس از درگذشت سلطان محمود دوم در 1255ق/ 1839م منسوخ شده بود، بار دیگر احیا شد (اوزون چارشیلی، 179).
احمد وفیق، مسئولیت ادارۀ امپراتوری را در یکی از بحرانی‌ترین دورانهای ان برعهده گرفت (تانسل، 134)، چه از یک سو روسها استانبول را محاصره کرده، و دولت را برای پذیرفتن شرایط صلح تحت فشار گذاشته بودند و از سوی دیگر به سبب جنگ روس و عثمانی، خزانۀ کشور تهی و ارزاق عمومی نایاب شده بود. همچنین مهاجرت حدود 200 هزار نفر از روم ایلی به پایتخت و ایجاد ناامنی، بر مشکلات دولت افزوده بود (جلال‌الدین، 549؛ اینال، V/ 671-672).
وفیق پاشا با امضای معاهدۀ آیاستفانوس (28 صفر 1295ق/ 3 مارس 1878م) با روسها (جلال‌الدین، همانجا؛ اینال، V/ 677) و نیز بازگردانیدن مهاجران به اناتولی و انتقال نقدینگی از ولایات به پایتخت، موفق شد تا حدودی بر بحران غلبه نماید (همو، V/ 672)، اما مخالفان وی که در پی فرصت بودند، ناخشنودی عبدالحمید دوم از انعقاد معاهدۀ صلح با روسیه (همو، V/ 682) را بهانه قرار دادند و او را به توطئه بر ضد سلطان و فعالیت برای به سلطنت رساندن ولیعهد، محمد رشاد، متهم ساختند. از این‌رو، 2 ماه بعد در ربیع‌الآخر همان سال از صدارت معزول (همو، V/ 683؛ تانسل، 122-123)، و به عنوان والی بروسه برگزیده شد (ثریا، همانجا). 3 سال بعد به سبب شکایت مردم از رفتار خشونت‌آمیزش، از استانداری بروسه نیز معزول شد (تانسل، 123؛ اینال، V/ 689-691). با اینهمه، در 19 محرم 1300 بار دیگر به نخست‌وزیری برگزیده شد (برای متن فرمان، نک‍ : همو، V/ 692)، ولی 2 روز بعد دوباره معزول شد و تا پایان عمر در خانه‌اش واقع در روم ایلی صار، گوشۀ عزلت گزید (تانسل، اینال، همانجاها؛ برای سال‌شمار زندگی سیاسی وفیق پاشا، نک‍ : تانسل، 124-127، جدول). او را طبق وصیتش در گورستان قایالار واقع در روم ایلی حصار، در استانبول به خاک سپردند (اینال، V/ 700).
احمد وفیق با اینکه در مدت حیات سیاسی خود خدمات بسیاری انجام داد، اما از مخالفان آزادی جامعۀ عثمانی بود و با نهضتهای آزادی‌خواهانۀ آن زمان در قلمرو عثمانی به مخالفت برخاست و به همین علت به فردی مستبد معروف شد. وی همچنین شتاب در نوگرایی و تقلید از فرهنگ اروپایی را نمی‌پذیرفت و از فرهنگ ملی حمایت می‌کرد (بانارلی، II/ 1068). احمد وفیق به زبانهای فرانسوی، عربی و فارسی تسلط کامل داشت و با زبانهای لاتین، انگلیسی و یونانی نیز آشنا بود (بروسه‌لی، 3/ 161؛ بانارلی، همانجا). به‌رغم مخالفتش با فرهنگ غربی، وی نخستین کسی است که با ترجمۀ آثاری از مولیر، فنلون، لوساژ، ولتر و هوگو به زبان ترکی، آثار کلاسیک اروپا را در عثمانی شناساند و حتی برخی از نمایشنامه‌های مولیر را با فرهنگ ترک سازگار کرد و در شهر بروسه روی صحنه آورد (IA, I/ 209؛ «دائرةالمعارف زبان...»، I/ 77).

احمد وفیق در زمینۀ زبان ترکی و تاریخ، با تألیف آثار متعدد روح ملی‌گرایی را در عثمانی احیا کرد (بانارلی، II/ 1069)، تا آنجا کـه ضیاگوک آلپ ــ یکـی از پایـه‌گذاران اندیشۀ ترک‌گرایی ــ او را از پیشگامان این نهضت می‌شناسد (همانجا). اگرچه احمد وفیق از طرفداران پاک کردن زبان ترکی از لغات بیگانه بود، اما از به کار بردن واژه‌های فارسی و عربی و حتی اروپایی در آثارش، خودداری نمی‌کرد و در شیوۀ نوشتن تحت تأثیر نثر قدیم بود. به همین سبب در ایام نهضت نوگرایی در زبان عثمانی، شیوۀ نگارش او مورد تأیید محافل ادبی نبود (همانجا؛ IA، همانجا). او در ایام حکومت خود در بروسه به اقدامات عمرانی چندی مبادرت کرد که تعمیر قلعه، توپخانه و اولو جامع از آن جمله است (تانسل، 132).

آثـار

از احمد وفیق در حدود 25 اثر (همو، 134) اعم از ترجمه، تألیف و تصحیح برجا مانده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

الف ـ تألیف

1. آتاسوزلری، یا منتخبات ضروب امثال، شامل ضرب‌المثلهای ترکی. 2. حکمت تاریخ، خلاصه‌ای از درسهای وی در دارالفنون دربارۀ فلسفۀ تاریخ که ابتدا به صورت مقالاتی در روزنامۀ تصویر افکار منتشر، و سپس به صورت کتاب در قطع کوچک چاپ شد (همو، 135؛ اینال، V/ 701). 3. فذلکۀ تاریخ عثمانی. 4. کتاب درسی برای مدارس متوسطه (رشدیه). این کتاب نخستین‌بار در 1286ق/ 1869م در استانبول به چاپ رسید و بعداً نیز بارها چاپ شده است. 5. تاریخ عثمانی، که احتمالاً همان فذلکه است. 6. لهجۀ عثمانی، نخستین فرهنگ ترکی و مهم‌ترین اثر احمد وفیق که مورد استفادۀ بیشتر فرهنگ‌نویسان بوده است. احمد وفیق در این اثر، لغات ترکی را گردآوری کرده، و در جلد دوم لغات فارسی و عربی را که وارد زبان ترکی شده، جمع‌آوری نموده است. این کتاب در 2 جلد در 1293ق/ 1876م در استانبول چاپ شده است (نک‍ : اینال، V/ 702).

ب ـ ترجمه

احمد وفیق بیشتر آثار مولیر را به زبان ترکی برگردانده است که برخی از آنها ذکر می‌شود: «ازدواج اجباری»، «طبیب اجباری»، «خسیس»، «مردم گریز»، تارتوف (برای تفصیل، نک‍ : اوزگه، 961، جم‍ ؛ IA, I/ 209-210)؛ همچنین از ترجمه‌های او: تلماک، اثر فنلون؛ میکرومگا، از ولتذ؛ هرنانی، از ویکتور هوگو؛ ژیل بلاس، از لوساژ را می‌توان نام برد (برای تفصیل، نک‍ : همانجاها؛ اینال، V/ 702-703).
ترجمۀ مهم دیگر او، اوشال شجرۀ ترک از ابوالغازی بهادرخان است که آن را از لهجۀ جغتایی به ترکی عثمانی ترجمه کرده است (برای اطلاع بیشتر، نک‍ : ه‍ د، ابوالغازی، بهادرخان).

ج ـ تصحیح

محبوب القلوب اثر امیرعلیشیر نوایی با همکاری م. بلَن (کورتی، 47-62)؛ گلستان سعدی (بلن، 133).
همچنین نخستین سالنامۀ رسمی دولت عثمانی را وفیق پاشا انتشار داده است (تانسل، 134). ترجمۀ مقامات حریری را نیز به او نسبت داده‌اند (ثریا، 1/ 309).

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1342ق؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308-1315ق؛ نیز:

Babinger, F., Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leipzig, 1927; Banarlı, A., Türk edebiyâti tarihi, Istanbul, 1987; Belin, M., «Gulistân de Cheikh Mouslih ed-dīn Saʾdi Chirâzi» JA, Paris, 1871, vol. XVIII; Celâleddin Pasa, Mahmud, Mirʾât-ı Hakîkat, Istanbul, 1983; Courteille, A. Pavet de, «Le mahboud-ul-Kouloub», JA, Paris, 1874, vol. III; IA; İnal, M. K., Osmanlı devrinde son sadrıazamlar, Istanbul, 1942; Lüfî Efendi, Ahmed, Tarih, Istanbul, 1984; Özege, M. S., Eski harflerle basılmıs türkçe eserler kataloğu, Istanbul, 1971-1979; Tansel, F. A., «Ahmed Vefik Pasa» Belleten, 1964, vol. XXVIII; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1977; Uzunçarsılı, İ. H., Osmanlı devletinin merkez ve bahriye teskilâtı, Ankara, 1984. 
علی‌اکبر دیانت