احمد نگر

اَحْمَدْنَگَر، نام شهر و مرکز شهرستانی به همین نام. این شهر در °19 و ´7 عرض شمالی و °72 و ´30 طول شرقی واقع شده است (سامی، 1/ 800).
احمدنگر در ایالت مَهاراشترا در غرب شبه‌جزیرۀ هندوستان و در 125 میلی شرق بمبئی بر کنار رود سینا قرار گرفته است (بریتانیکا؛ بستانی، 2/ 598؛ دائرةالمعارف آریانا، 2/ 516؛ BSE3, II/ 461). مساحت شهرستان احمدنگر، 058‘17 کم‍ 2 است (EI2). نزدیک این شهر ایستگاهی از خطوط عمدۀ راه‌آهن هند واقع شده است. تا 1950م بخش بزرگی از مهاراشترا جزئی از منطقه و استان بمبئی بود، ولی از 1960م آن بخش از مهاراشترا، از استان بمبئی جدا شد و تمام آن به صورت ایالتی مستقل درآمد (BSE3, X/ 200, XV/ 522). در 1971م جمعیت شهر 275‘117 نفر و جمعیت شهرستان 555‘266‘2 نفر بوده (بریتانیکا)، و در 1981م جمعیت شهر به 937‘143 و جمعیت شهرستان به 309‘708‘2 نفر («دائرةالمعارف...»، II/ 171) افزایش یافته است.
شهر احمدنگر به دستور احمد نظام شاه (ه‍ م)، بنیادگذار سلسلۀ نظام شاهیان، بنا شده است (EI2؛ لغت‌نامه). در برهان مآثر آمده است که احمد نظام شاه فرمان داد تا میان دو شهر جنیر و دولت‌آباد، در محلی که از جهت مسافت وسط حقیقی آن دو شهر محسوب می‌شد، شهری بنا کنند. گویا این ناحیه از نظر لطافت آب و هوا و سرسبزی مناسب بوده است (طباطبا، 213). معماران و بنّایان اساس شهر را بنا نهادند که مشتمل بر منازل و مساکن و بازارها بود (همو، 215). چنین برمی‌آید که نام شهر احمدآباد گُجرات که منسوب به سلطان احمد گجراتی است، انگیزۀ احمد نظام شاه شده باشد تا نام خود را برآن شهر گذارد و آن را احمدنگر بنامد (همو، 216). وی از اولاد برهمنان ویجانگر و نام اصلیش تیمابهت بود (خافی خان، 3/ 140). از این‌رو بعید نمی‌نماید که نظام شاه واژۀ نگر را به نام احمد افزوده باشد، زیرا نگر در زبان ساسکریت به معنای شهر و آبادی است (مونیر ویلیامز، 525). بیشتر مآخذ آغاز بنای شهر را 1494م (899ق) نوشته‌اند (EI2؛ لاروس بزرگ؛ BSE3, II/ 461)، ولی برخی، تاریخ بنای شهر را 1495م ذکر کرده‌اند («دائرةالمعارف»، همانجا). مؤلف منتخب اللباب می‌نویسد که احمدبن نظام‌الملک «بنای قلعۀ احمدنگر به نام خود انداخته، حصاری به کمال استحکام یافته... خطبه به نام خود خوانده [و] خویش را سلطان احمد نظام شاه بحری نامیده» است (خافی خان، 3/ 124). در دوران احمد نظام شاه، این شهر مدارج ترقی و رفاه پیمود و در دوران فرمانروایی فرزندش برهان نظام شاه (1510-1553م) یکی از مراکز علمی و فرهنگی شد («دائرةالمعارف»، همانجا). 
نظام شاهیان از 895 تا 1004ق بیش از یک سده بر منطقۀ احمدنگر فرمانروایی داشتند (نک‍ : نوایی، تعلیقات بر تکملة، 177، تعلیقات بر شاه طهماسب، 81).
چنین به نظر می‌رسد که مذهب تشیع در سرزمین احمدنگر و منطقۀ فرمانروایی نظام شاهیان دکن رواج داشته است. عبدی بیگ در ستایش از کوششهای شاه طهماسب صفوی، ضمن اشاره به رواج مذهب تشیع، متذکر شده است که آیین مزبور «در ممالک غیر محروسۀ آن حضرت نیز بی‌مزاحمی معمول است، چنانکه در هندوستان پادشاه نظام‌الملک و سپاهی و رعایای او اغین مذهب دارند» (نویدی، 41).
در 1004ق/ 1596م دانیال پسر اکبرشاه مأمور تسخیر دکن شد. در این زمان برهان نظام شاه ثانی، هفتهمین فرمانروا از سلسلۀ نظام شاهیان درگذشت و عادل شاه فرمانروای بیجاپور، به احمدنگر لشکر کشید (خافی خان، 1/ 204)، ولی این کار سرانجامی نداشت. در 1008ق قلعۀ احمدنگر به محاصرۀ سپاه دانیال درآمد، اما کاری از پیش نرفت (همو، 1/ 213-215) و مهاجمان ناگزیر به کندن نقب پرداختند. محاصره حدود 4 سال به درازا کشید، سرانجام قلعه و شهر در 1012ق/ 1603م به تصرف مهاجمان درآمد (همو، 1/ 213-214). پس از تصرف احمدنگر قلمرو فرمانروایی سلسلۀ مغول کبیر از قندهار (افغانستان) و سرینگر (کشمیر) تا احمدنگر گسترش یافت (حکمت، 49) و این شهر ضمیمۀ امپراتوری مغول شد. پس از درگذشت اورنگ زیب، شهر زیر فرمان دولت هندی مَراتا قرار گرفت و در 1803م (1218ق) دولت رائوسیندیا ناگزیر از تسلیم آن به آرتورلِسلی دوکِ ولینگتن شد (EI2). از آن پس احمدنگر به صورت سرزمین مستعمره و وابسته به امپراتوری بریتانیا درآمد.
از حوادث مهم این شهر در دوران معاصر زندانی شدن اعضای کمیتۀ عاملۀ حزب کنگرۀ هند در ماههای مارس و آوریل 1945 در زندان دژ احمدنگر بوده است (نهرو، 2/ 941).
احمدنگر امروز از مراکز صنعتی و بازرگانی ایالت مهاراشترای هند و از بازارهای عمدۀ تجارتی است. وجود راه‌آهن عامل مهمی در این زمینه بوده است. این شهر دارای کارخانه‌های پنبه پاک‌کنی، پارچه‌بافی، چرم‌سازی، تولید ظروف مسین و صنایع دستی است (BSE3, II/ 461).
از بناهای تاریخی شهر، کاخهای شاهان قدیم و بازارهای زیبای آن است (بستانی، 2/ 598).

مآخذ

بستانی، پطرس، دائرةالمعارف، بیروت،1294ق/ 1877م؛ حکمت، علی‌اصغر، سرزمین هند، تهران، 1337ش؛ خافی خان نظام الملکی، محمدهاشم، منتخب اللباب، ج 1، به کوشش کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته، 1868م، ج 3، به کوشش سر ولزلی هیگ، کلکته، 1925م؛ دائرةالمعارف آریانا، کابل، 1330ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ طباطبا، سیدعلی، برهان مآثر، دهلـی، 1355ق/ 1936م؛ لغت‌نامـۀ دهخدا؛ نوایی، عبدالحسین، تعلیقات بـر تکملـة الاخبار (نک‍ : هم‍ ، نویدی)؛ همو، تعلیقات بر شاه طهماسب صفوی، تهران، 1350ش؛ نویدی، زین‌العابدین، تکملة الاخبار، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1369ش؛ نهرو، جواهر لعل، کشف هند، ترجمۀ محمود تفضلی، تهران، 1361ش؛ نیز:

Britannica; BSE3; EI2; Grand Larousse; Monier-Williams, M., A Sanskrit-English Dictionary, Oxford, 1964; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1989. 
عنایت‌الله رضا