احمد ناصر

اَحْمَدِ ناصِر، ابوالحسن احمدبن یحیی بن حسین بن قاسم رَسّی، ملقب به الناصر لدین الله (د 315ق/ 927م)، فقیه، متکلم و یکی از امامان نامدار زیدی یمن. پدرش یحیی بن حسین الهادی الی الحق از علویان بنی طباطبا، یکی از نامدارترین کسان در تاریخ فقه زیدی و پایه‌گذار امامت زیدی در یمن، و مادرش فاطمه بنت حسن از نوادگان قاسم رسی، عالم و امام نامدار زیدی بود (نک‍ : محلی، 2/ 42، 46).
احمد به هنگام درگذشت پدر (298ق/ 911م) در حجاز اقامت داشت و در جریان این غیبت بود که آگاهی یافت پیروان پدر، برادرش محمد را با لقب المرتضى لدین الله در یمن به امامت برداشته‌اند (نک‍ : ابوطالب هارونی. 1؛ ابن ابی النجم، 203). احمد چندی در حجاز بماند و پس از سپری شدن موسم حج سال 300ق، حجاز را ترک گفت و در پایان ذیحجه به یمن درآمد. ورود احمد به یمن همزمان با چنان شرایطی بود که جایگاه برادرش المرتضى در امامت بسیار نااستوار شده بود، سران قبایل تحت فرمان با او در اختلاف بودند و سرزمینهای همدان و نجران از حیطۀ نفوذ او بیرون رفته بودند. احمد در آغاز ورود، با آگاهی یافتن از شرایط و در پی شکایاتی که از قبایل دریافت می‌داشت، در 8 صفر 301ق/ 13 سپتامبر 913م، رهبری سیاسی امامت یمن را به دست گرفت و با روندی کاملاً مسالمت‌آمیز، المرتضى را از امور سیاسی کنار گذاشت (نک‍ : ابوطالب هارونی، همانجا؛ محلی، 2/ 46-47).
این انتقال قدرت و تطبیق آن با دیدگاههای نظری زیدیه در باب امامت، مسأله را از حسیاسیت خاصی برخوردار کرده است. ابوطالب هارونی و منابع تحت تأثیر او، صراحت دارند که درست در نخستین جمعه پس از این انتقال، احمد در مسجد پدرش الهادی الی الحق، مراسم بیعت را انجام داد [آیا به عنوان امام؟] و نخستین گروهی که با او بیعت کرد. قبیلۀ خولان بود (ابوطالب هارونی، محلی، همانجاها). در برخی منابع متأخر، سخن از آن است که المرتضى، خود نیز از نخستین بیعت‌کنندگان بود (نک‍ : مؤیدی، 75). نکتۀ مهمی که مادلونگ بر آن اشاره دارد، این است که احمد در نامه‌های خود به مردم طبرستان (نک‍ : بخش آثار)، صریحاً عنوان امام را برای خویش برنمی‌گزیده، و تنها پس از درگذشت المرتضى (310ق، نک‍ : محلی، 2/ 46) بود که این عنوان را بر خود نهاده است (نک‍ : «قاسم رسی»، 171). به هر تقدیر، مسائل نظری این انتقال قدرت، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده، و در آثار نظری عالمان زیدی بازتاب گسترده‌ای داشته است (نک‍ : اشتروتمان، 363؛ مادلونگ، همان، 171-174).
در بررسی جریان تاریخی انتقال قدرت، باید گفت که داستان حرکت احمد از مسجد الهادی به سوی شهر صعدۀ کهن و جمع شدن گروه کثیری از مردم به گرد او در راه، در قصیده‌ای بلند از ابراهیم بن محمد تیمی که در همان روز سروده شده، شکلی حماسی به خود گرفته است (برای قصیده، نک‍ : محلی، 2/ 48-49). همدانیان و مردم نجران نیز بی‌درنگ پس از خولان مراتب فرمانبری خود نسبت به احمد را ابراز داشتند و حاکمیت احمد به زودی از چنان ثباتی برخوردار شد که دامنۀ آن از قلمرو سنتی زیدیان که مشتمل بر سرزمینهای همدان و خولان و نجران بود (همو، 2/ 44)، فراتر رفت و نواحی دیگری از یمن را نیز در بر گرفت (همو، 2/ 49).
از مهم‌ترین وقایع دورۀ حکومت احمد، فزونی یافتن قدرت قرمطیان در نواحی یمن و جنگهای مکرر او با آنان بود. احمد در یکی از این جنگها در 307ق که به جنگ «نُغاش» معروف شد، توانست دشمن را شکستی سخت دهد (ابوطالب هارونی، محلی، همانجاها). عبدالله بن عمر زیدی در تدوین سیرۀ ناصر، به تفصیل به وصف جنگ نغاش پرداخته که خود از شاهدان آن بوده است (همو، 2/ 49-52).
درگذشت احمد را منابع اصلی بر پایۀ اختلافی در نسخه‌ها، 315 و 325ق ضبط کرده‌اند (نک‍ : ابوطالب هارونی، همانجا؛ مؤیدی، 77؛ قس: محلی، 2/ 52-53؛ ابن عنبه، 178). او در صعده در جوار تربت پدر به خاک سپرده شد. امامان بعدی زیدی در یمن تا مدتها از اعقاب وی بودند (ابوطالب هارونی، ابن عنبه، همانجاها)؛ تبار احمد ناصر اندک زمانی پس از درگذشت او، افزون بر یمن از سویی در شام و مصر و از دگر سوی در عراق و خوزستان مسکن یافتند (همو، نیز مؤیدی، همانجاها).
احمد ناصر را باید در فقه و کلام از مدافعان مکتبی شمرد که نیایش قاسم رسی و پدرش الهادی پی‌ریزی کرده بودند. از آثار بازماندۀ وی، کتاب النجاة (نک‍ : بخش آثار)، اساساً در رد افکار جبریه و تبیین مواضع اهل عدل نوشته شده است. فضای فکری بازتاب یافته در سراسر النجاة، نشان از آن دارد که افکار کلامی احمد تا چه حد به تعالیم معتله نزدیک بوده است.احمد علاوه بر رد جبریه، کتابی نیز در رد بر مذهب اباضیه تألیف کرده بود (نک‍ : بخش آثار) که تعالیم آن در جنوب و دیگر نواحی جزیرةالعرب نفوذ داشته است.
در فقه، احمد را آراء و تألیفاتی بود و در سلسلۀ مشایخ «فقه قاسمی» (منسوب به قاسم رسی) از ارکان به‌شمار می‌آمد. ابوطالب صغیر از امامان علوی شمال ایران در اوایل سدۀ 6ق/ 12م، در «عهدنامۀ» خود (ص 341) اساس را در فقه بر آراء قاسم رسی، الهادی الی الحق و دو پسرش محمد المرتضى و احمدناصر نهاده است و تنها در صورت یافت نشدن قولی از آنان است که رجوع به اقوال دیگر فقیهان را جایز می‌شمارد. همچنین عزالدین حسن. 
از دیگر امامان زیدیه در «مشیخۀ» خود (ص 177) احمدناصر را در کنار زیدبن علی، احمدبن عیسی، قاسم، الهادی و المرتضى از آن جمله فقیهان شمرده است که اهل «نص» و «روایت»اند و آراء ایشان در فقه زیدی اساس تلقی می‌شود (نیز نک‍ : همو، 167). آراء و نظریات احمد در مجموعه‌های فقهی زیدیه همواره مورد توجه بوده است و نام او در جای جای این آثار به چشم می‌خورد (مثلاً نک‍ : ابن‌مرتضى، 1/ 34، 2/ 104، 105، جم‍ ؛ ابن‌مفتاح، 1/ 112، 130، جم‍‌).
در اسانید زیادی، از احمد به عنوان عاملی اصلی در انتقال فقه پدرش الهادی به آیندگان یاد شده، و در اینگونه اسانید به خصوص برادرزاده‌اش یحیی بن محمد از او نقل می‌کرده است (مثلاً نک‍ : متوکل علی الله، 13؛ عزالدین، 176).

آثـار

1. النجاة، که ردیه‌ای بر عالمی جبری به نام عبدالله بن یزید بغدادی است (نک‍ : احمدناصر، 20، جم‍ ؛ برای ذکر کتاب در آثار پیشین، مثلاً نک‍ : محلی، 2/ 46؛ مؤیدی، 78؛ برای نسخه‌های خطی آن، نک‍ : مادلونگ، مقدمه، 16-18). مادلونگ متن کتاب را مورد تحقیق قرار داده، و آن را در 1405ق/ 1985م در بیروت به چاپ رسانیده است. همو برآن است که عبدالله بن یزید بغدادی، مخاطب احمدناصر در این ردیه، کسی جز عبدالله بن یزید اباضی، از سران اباضی عراق در سدۀ 2ق/ 8م نیست (نک‍ : همان، 4 به بعد، «قاسم رسی»، 243).
2. تفسیرالقرآن، و آن بخشی مکمل از احمد بر تفسیری است که نیایش قاسم و پسر او محمد آغاز کرده بوده، و پدر احمد، الهادی الی الحق و نیز المرتضى آن را ادامه داده‌اند. مجموعۀ این تفسیر با مؤلفان چندگانۀ آن در نسخه‌ای در 400 برگ در صنعا به صورت خطی یافت شده است (نک‍ : GAS, I/ 564, 568؛ برای نسخه‌ای دیگر از مجموعه، نک‍ : آمبروزیانا، II/ 295).
3. مجموعۀ نامه‌های احمد به مردم طبرستان که در منابع شرح حال بدان اشاره شده (نک‍ : محلی، مؤیدی، همانجاها)، و مادلونگ نسخه‌ای از آن را در مجموعۀ «گلازر» در مونیخ نشان داده است (نک‍ : «قاسم رسی»، 141). به‌علاوه محلی (2/ 47-48) نیز متن رساله‌ای کوتاه از احمد را در اندرز و فراخوانی به جهاد آورده است.
از دیگر آثار منتسب به احمدناصر، می‌توان به کتاب التوحید، المفرد که تدلیفی مشهور در فقه بوده است، الدامغ، التنبیه، جوابیه‌ای به پرسشهای موسى بن هارون عوقی (؟)، ردیه‌ای بر اباضیه و تألیفی در علوم قرآنی اشاره کرد (نک‍ : ابوطالب هارونی، همانجا؛ محلی، 2/ 46؛ مؤیدی، همانجا). به هر روی در منابع فراوانی و رواج آثار او یاد شده است (مثلاً نک‍ : محلی، همانجا؛ عزالدین، 167).
گفتنی است که به رسم سیره‌نویسی زیدیان برای امامان خویش، یکی از یاران احمد ناصر به نام عبدالله بن عمر (گاه ضبط به صورت عبدالله بن محمد همدانی) در نوشته‌ای با عنوان سیرةالناصر به شرح احوال او پراخته است (نک‍ : محلی، 2/ 49-52؛ مؤیدی، 76)؛ گویا این همان ابومحمد عبدالله بن عمر است که در خلال سفر بر کتاب عبدالله بن مزید بغدادی دست یافته، و احمدناصر در کتاب النجاة (ص 18، 138) دوبار او را مخاطب ساخته است.

مآخذ

ابن ابی النجم، عبدالله، درر الاحادیث النبوة، به کوشش یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ ابن‌عنبه، احمد، عمدةالطالب، نجف، 1380ق/ 1961م؛ ابن مرتضى، احمد، البحر الزخار، بیروت، 1394ق/ 1975م؛ ابن مفتاح، عبدالله، المنتزع المختار، صنعا، 1341ق؛ ابوطالب صغیر، یحیی، «عهدنامه»، به روایت محلی، ضمن اخبار اشعةالزیدیة، به کوشش مادلونگ، بیروت، 1387م؛ ابوطالب هارونی، یحیی، «الافادة»، ضمن مقدمۀ النجاة (نک‍ : هم‍ ، احمدناصر)؛ احمدناصر، النجاة، به کوشش مادلونگ، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ عزالدین، حسن، «مشیخة»، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، نامۀ مینوی، به کوشش حبیب یغمایی و ایرج افشار، تهران، 1350ش؛ متوکل علی‌الله، اسماعیل، «اجازه»، ضمن مقدمۀ درر الاحادیث (نک‍ : هم‍ ، ابن ابی النجم)؛ محلی، حمید، الحدائق الوردیة، چ تصویری، دمشق، 1405ق/ 1985م؛ مؤیدی، مجدالدین، التحف شرح الزلف، 1389ق؛ نیز:

Ambrosiana; GAS; Madelung, W., Der Imam al-Qāsim ibn Ibrāhim, Berlin, 1965; id, introd. Streitschrift des Zaiditenimams Aħmad al-Nāṣir (vide: PB, Ahmad Nasir); Strothmann, R., «Die Literatur der Zaiditen», Der Islam, 1910, vol. I. 
بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث