احمد کاتب

اَحْمَدِ کاتِب (زنده در897ق/ 1492م)، مشهور به فخرالدین، خوشنویس اقلام نستعلیق، رقاع و ثلث. آثار شناخته شدۀ او اینهاست: 
1. نسخه‌ای از کلیات کمال خجندی به قلم نستعلیق کتابت خفی متوسط [عنوانها به قلم رقاع خوش] با رقم «... اقل عبادالله الواهب فخرالدین احمد کاتب» و تاریخ 865ق در موزۀ آثار اسلامی و ترک استانبول (بیانی، 1/ 43، 4/ 18).
2. کتیبه‌ای از کاشی معرق به قلم ثلث به رنگ سفید بر زمینۀ سرمه‌ای، بالای در کوچک مسجد جامع (یا مسجد حاجی ملک) در بَفروئیۀ یزد (افشار، 1/ 97، 496). این کتیبه به هنگام بازسازی بنا، پیاده و وصالی شده و در کارگذاری دوباره، قطعات آن جابه‌جا شده است. متن آن شامل آیۀ 18 از سورۀ توبه بوده و آنچه اکنون برجاست، چنین خوانده می‌شود: «قال الله تبارک و تعالی ]بخش چپ بالای کتیبه[... وَ الْیَومِ الاٰخِرِ وَ اَقامَ الصَّلٰوةَ وَ اٰتَی ال‍... فَعَ‍... یَکُونُوا مِنَ المُهْتَدینَ کتبه فخرالدین 866» (قرائت مؤلف).
3. یک نسخۀ مصور خمسۀ نظامی با رقم فخرالدین احمد و تاریخ شعبان 881 در توپکاپی سرای (TS, 147, 150).
4. نسخه‌ای از خمسۀ خواجوی کرمانی به قلم نستعلیق با رقم و تاریخ «احمد الکاتب، شعبان 897»، در کتابخانۀ نور عثمانیۀ ترکیه (آتش، I/ 258-260).
5. شش ترجیع‌بند از اوحدی مراغه‌ای و فخرالدین عراقی به قلم نستعلیق کتابت جلی متوسط با رقم «العبدالغریب المحتاج الی رحمةالله الملک الصمد فخرالدین احمد»، در مجموعه‌ای از ترجیعات شعرای نامدار ایران که ظاهراً به دست خوشنویسان دربار پیر بوداق، پسر جهانشاه قراقویونلو کتابت شده است، در کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی، تهران (بیانی، 1/ 43-44، 156؛ یادداشتهای مؤلف). به قرینۀ وجود تاریخ 866ق در پایان آثار 3 تن از 7 تن خوشنویسان این مجموعه، می‌توان گفت که این اثر نیز در همین تاریخ یا سالهای نزدیک به آن کتابت شده است.
6. یک رقعه از مرقعی در کتابخانۀ اوقاف استانبول به قلم نستعلیق کتابت متوسط با رقم «مشقه العبد الغریب فخرالدین احمد... بدار السلام بغداد» (بیانی، 1/ 44).
اگرچه دربارۀ زندگانی احمد کاتب در آثار تذکره‌نویسان هیچ‌گونه آگاهی داده نشده است، اما محل و تاریخ کتابت آثار و شیوۀ رقم زدن وی و فرندش کم و بیش آگاهیهایی از زندگانی او به دست می‌دهد. رقم فرزند او که خوشنویسی توانا بوده، چنین است: «شیخ محمدبن فخرالدین احمد الکاتب السلطانی الهروی» (همو، 3/ 805؛ حبیبی، 768-769). این رقم نسبت احمد را به هرات نشان می‌دهد. کتابت شماری از آثار احمد در بغداد و به کار بردن صفت «غریب» در رقمهایش، چنانکه گذشت، نشان از آن دارد که او از هرات به بغداد سفر کرده، و ساکن این شهر بوده است.

 کتیبۀ مسجد جامع بفروئیه، یادگار اقامت او در یزد در مسیر این سفر به‌شمار می‌آید. احمد کاتب احتمالاً پس از فتح هرات به دست جهانشاه قراقویونلو در 861ق (دولتشاه، 343)، به پیر بوداق (مق‍ 871ق) که شاهزاده‌ای هنردوست بوده، پیوسته است و با او به شیراز و سپس به بغداد که بین سالهای 857 تا 871ق مراکز حکومت او بوده، رفته (فسایی، 1/ 342، 347)، و در شمار خوشنویسان دربار او چون حسین مشهدی، عبدالرحمان خوارزمی، شیخ محمود هروی مشهور به «پیر بوداقی» و... (بیانی، 1/ 156، 3/ 378-380، 891) درآمده است. احمد یکی از نخستین هنرمندان ایرانی است که بر آثارش به صورت مسجع رقم زده است.

مآخذ

افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1348ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345-1358ش؛ حبیبی، عبدالحی، هنر عهد تیموریان، تهران، 1355ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، تهران، 1338ش؛ فسایی، حسن، فارسنامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز:

Ates, Ahmed, İstanbul kütüphanelerinde farsça manzum eserler, Istanbul, 1968; TS, farsça. 
محمدحسن سمسار