احمد قاطن

اَحْمَدِ قاطِن، احمد بن محمد بن عبدالهادی حَبابی صنعانی (1118-1199ق/ 1706-1785م)، فقیه و قاضی زیدی یمن، نسبت مقحفی را که منسوب به قریه‌ای از توابع ثَلاء است، نیز برای وی آورده‌اند (نک‍ : زباره، 1/ 274).
وی در حبابه، یکی از قرای شبام کوکبان، چشم به جهان گشود و در همانجا قرآن را فرا گرفت. در دوران کودکی همراه پدرش به شبام کوکبان رفت و در همانجا پرورش یافت. وی در قصیده‌ای تعلق خاطر خود را نسبت به این دیار بازگو کرده است. احمد در آنجا، از پدر فقه، و از علی بن احمدبن عبدالقادر ناصر دانشهای دیگر آموخت و از قاضی علی بن عبدالوهاب نزیلی حساب و فرائض، و از صلاح بن یحیی خطیب شبامی نحو و قرائات را فرا گرفت. در آغاز به علوم ریاضی و هیأت مشغول بود، سپس به حدیث و رجال روی آورد و در کنار دانش‌اندوزی، به تجارت نیز می‌پرداخت (شکانی، 1/ 113؛ زباره، 1/ 274، 282-283).
احمد قاطن از شبام به صنعا رفت و در آنجا از هاشم بن یحیی شامی و صلاح بن حسین اخفش و احمد بن عبدالرحمان شامی ادبیات عرب و اصول فقه را فرا گرفت و پیوسته ملازم احمدبن عبدالرحمان بود. استاد نیز توجه بسیاری به وی نشان می‌داد و او را در منزل خویش جای داده، در حق وی نیکوییهای بسیار می‌کرد. وی همچنین در صنعا نزد صالح بن علی یمانی علم قرائت و از یوسف بن یوسف محلی هیأت آموخت. ابراهیم خالد علفی، عبدالخالق بن زین مزجاجی، محمدبن علاء مزجاجی و محمدبن اسماعیل امیر از شیوخ وی در فقه و حدیث بودند (همو، 1/ 274-275؛ نیز برای برخی شیوخ دیگر وی، نک‍: کتانی، 2/ 294). از احمد قاطن گروهی از شخصیتها همچون وزیر حسن بن علی حنش، محمدبن محمد متوکل و محمدبن حسین حونی حسینی دانش آموختند (زباره، 1/ 275).
احمد قاطن با سفارش احمدبن عبدالرحمان شامی نزد المنصور بالله حسین بن قاسم، مدتی در صنعا منصب قضا را عهده‌دار گشت، ولی پس از چندی برکنار شد و بار دیگر در زمان خلافت المهدی لدین الله عباس بن حسین به قضای ثلاء رسید و سرپرستی اوقاف نیز به وی واگذار گردید (شوکانی، همانجا؛ زباره، 1/ 277). از آنجا که المهدی برای احمد قاطن یک سوم مقرری قاسم بن محمد کبسی را در اوقاف منظور کرده بود، درگیریها و اختلافهایی ــ که احتمالاً سابقه نیز داشته است ــ بین احمد و قاطن و قاسم پدید آمد که به عزل هر دو انجامید. المهدی وی را به زندان افکند و با اشارۀ قاسم کبسی خانه‌اش در ثلاء ویران شد. سرانجام با میانجی‌گری محمدبن اسماعیل امیر و جلب خشنودی هر دو طرف، ماجرا خاتمه یافت (همو، 1/ 279؛ شوکانی، همانجا). ولی برخی سبب عزل وی را رقابت و حسادت بین او و قاضی یحیی بن صالح سحولی ذکر می‌کنند که در پی آن اتفاقات فراوانی رخ داد. سرانجام احمد پس از دو سال زندان آزاد گشت و حج گزارد و پس از بازگشت، المهدی وی را گرامی داشت و خانه‌ای بزرگ در نزدیکی جامع صنعا به او بخشید و دوباره او را به منصب قضا در صنعا گماشت (همانجا؛ زباره، 1/ 277)؛ همچنین نظارت بخشی از اوقاف یمن را به وی تفویض کرد و او را به سرپرستی قضات برگزید. گویا احمد با برخی از اطرافیان المهدی همچون فقیه علی بن حسین جرافی اختلافاتی داشت و سعی در تضعیف و کاستن منزلت آنان نزد المهدی می‌کرد، تا آنجاکه دست جرافی را از مناطق جِبْله، مخادِر، حُبَیش و غیر آن کوتاه کرد. پس در پی بدگویی جرافی و دیگران، در 1188ق، یعنی یک سال قبل از مرگ المهدی بار دیگر به زندان افتاد (شوکانی، 1/ 113-114؛ زباره، 1/ 276، 277؛ عمری، 71).
البته برای دستگیری او علل دیگری، مانند گرایش وی به تصوف و ماجرایی که در این مورد بین او و المهدی رخ داد نیز نقل کرده‌اند؛ اگرچه احمد قاطن خود سبب آن را افشای سری از اسرار صوفیه که استادش هاشم بن یحیی به وی آموخته بود، ذکر کرده است (نک‍ : زباره، 1/ 279-280). به هر روی وی چندی در زندان به سر برد تا اینکه پس از مرگ المهدی، المنصور پسر المهدی، در 1196ق حکم آزادی او را صادر نمود (همو، 1/ 277، 280، 281). وی پس از آزادی، از مردم کناره گرفت و با وجود کهنسالی تا پایان عمر به آموزش علم پرداخت. پس از درگذشت، در کنار شیخ خویش احمدبن عبدالرحمان شامی در خزیمه در جنوب شهر صنعت دفن شد (شوکانی، 1/ 114؛ زباره، 1/ 283). وی فرزندی به نام عبدالحمید داشت که همچون پدر در علم دین سرآمد بود (شوکانی، همانجا).
آگاهی احمد قاطن بر فقه و علوم حدیث از سوی برخی از نویسندگان مورد ستایش قرار گرفته (شوکانی، همانجا؛ زباره، 1/ 276، 278) و یحیی بن محمدبن یحیی زیدی از فرمانروایان یمن در اجازه‌ای که برای احمد زکی پاشا در 1345ق نوشته، تصریح کرده است که کوتاه‌ترین و مفیدترین سلسله سندی که وی روایت می‌کند، متصل به قاضی احمد قاطن است (کتانی، 2/ 294-295). در تأیید این نکته باید به این سخن کتانی (د 1382ق) اشاره کرد که مدار اعتماد اهل صنعا تا سدۀ 14ق بر اسانید احمد قاطن بوده است (همانجا).

آثـار

1. اتحاف الاحباب بدمیة القصر الناعتة ( الناعسة) لمحاسن بعض اهل العصر، که در 1194ق تألیف ان را به پایان برد و نسخی از آن در کتابخانه‌های صنعا موجود است (سید، 278؛ عیسوی، 635). 2. الاعلام باسانید الاعلام، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ متوکلیۀ صنعا و غیر آن محفوظ است (حبشی، 66؛ زرکلی، 1/ 244). 3. تحفةالاخوان بسند سید ولد عدنان، که منظومه‌ای است در 164 بیت همراه شرح آن، دربارۀ سند صحیح بخاری. در این شرح، زندگی‌نامۀ رجالِ ذکر شده در سند آن کتاب را آورده است (زباره، 1/ 275؛ سید، 279) و نسخه‌هایی از آن در مکتبةالغربیه و کتابخانۀ متوکلیۀ صنعا نگهداری می‌شود (زرکلی، همانجا؛ عیسوی، 61-62). 4. قرةالعیون فی اسانید الفنون، فهرستی است که در آن اسناد هر کتاب را به مؤلف آن آورده، و در حواشی آن به شرح حال مؤلفان پرداخته است (نک‍ : حبشی، سید، همانجاها). زباره آن را با ارزش‌ترین تألیفات در این زمینه دانسته است (همانجا). 5. نفحات الغوالی بالاسانید العوالی (سید، همانجا). 
افزون بر اینها، اشعاری از وی نیز در جنگی که توسط خود او فراهم شده، آمده است و نسخه‌ای از ان در موزۀ بریتانیا موجود است (ریو، شم‍‌1124). از عناوین دیگر اثار اوست: نزهةالطرف فی احکام الجار و المجرور و الظرف، که شرحی است بر العقد الوسیم؛ شرح قاموس احمدبن یحیی بن مرتضى در فرائض؛ مقدمة فی الضرب و القسمة؛ مختصر الاصابة فی تمییز الصحابة اثر ابن حجر عسقلانی (نک‍ : زباره، همانجا، بغدادی، 1/ 187؛ حبشی، 389).

مآخذ

بغدادی، هدیه؛ حبشی، عبدالله، مصادرالفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مرکز الدراسات الیمینیه؛ زباره، محمد، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف، قاهره، مطبعةالسعاده؛ زرکلی، الاعلام؛ شوکانی، محمد، البدرالطالع، بیروت، دارالمعرفه؛ سید، ایمن فؤاد، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره، المعهدالعلمی الفرنسی؛ عمری، حسین عبدالله، مئة عام من تاریخ الیمن الحدیث، دمشق، 1405ق؛ عیسوی، احمد محمد و محمدسعید ملیح، فهرس مخطوطات المکتبة الغربیة، اسکندریه، 1978م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، قاهره، 1347ق؛ نیز:

Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.
سیمین محقق