احمد زرکوب

اَحْمَدِ زَرْکوب، ابوالعباس احمد بن ابی‌الخیر (د 789ق/ 1387م)، ملقب به معین و مشهور به زرکوب شیرازی مؤلف شیرازنامه.
احمد زرکوب در مواضع مختلف شیرازنامه از نام و نسب خود و اعقابش سخن رانده است. ظاهراً علت اشتهار دودمان وی به زرکوب آن بود که نیای بزرگ وی عزالدین مودود به زرکوب مشهور بوده است (احمد زرکوب، 4؛ نیز نک‍ : قزوینی، 317) و از آن پس فرزندان و نوادگان او نیز به همین لقب نامور شدند (صفا، 3/ 1304). عزالدین (د 663ق در شیراز) نوادۀ معین‌الدین محمود، از بزرگان اصفهان، تحت ارشاد شیخ روزبهان بقلی پرورش یافت. سپس در دوران حکومت ابوبکر بن سعد زنگی در شیراز سکنى گزید و با دختر شیخ روزبهان عقد مزاوجت بست (احمد زرکوب، 310-315) و از آن پس به شیرازی شهرت یافت. شیخ‌الاسلام شهاب‌الدین ابوالخیر پدر احمد هم از مشایخ عصر خود و از شاگردان علی بن بزغش شیرازی بود (صفا، 3/ 1305).
احمد زرکوب به حدس برخی محققان در 670ق/ 1272م زاده شد (نک‍ : واعظ، 16)، اما اثبات این نکته محتاج مدارک و قرائن است. قدیم‌ترین شرح حال او همان است که در شدالازار (جنید، 317-319) نوشته شده و پس از آن مؤلفان دیگر آن را اقتباس کرده‌اند. براساس این روایات و آنچه از خود شیرازنامه (احمد زرکوب، 190-191) به دست می‌آید، احمد نخست نزد دایی خود رکن‌الدین منصور بن مظفر بن روزبهان بخشی از صحیح بخاری و کتاب مصابیح را فرا گرفت و آنگاه بخشی از کتاب عوارف المعارف سهروردی را در 713ق نزد ظهیرالدین عبدالرحمان خواند و از او اجازۀ روایت گرفت. همچنین کتاب کنز الخفی صفی‌الدین عثمان را نزد نوۀ مؤلف کتاب، رکن‌الدین یونس بن محمد بن صفی آموخت. ازجمله استادان دیگر احمد زرکوب، امین‌الدین بلیانی (د 745ق) بود که وی در 717ق در کازرون به خدمت او رسید و در آنجا به گفتۀ خود کتابی از تقریرات استاد فراهم آورد (نک‍ : ص 194-195). افزون بر اینها، احمد زرکوب محضر استادان بسیاری را در دانشهای دینی و تصوف درک کرد و به مرتبه‌ای بلند دست یافت، چنانکه جنید سلسلۀ ارشاد او را به تفصیل بیان کرده است (همانجا؛ نیز نک‍ : واعظ، 16-17؛ برای برخی دیگر از استادان وی، نک‍ : احمد زرکوب، 193؛ رکن‌زاده، 1/ 102).
جزئیات زندگانی احمد زرکوب دانسته نیست. گفته‌اند که وی پس از اتمام تحصیل، در مدرسۀ مسعودیۀ شیراز به تدریس پرداخت و در مجالس و نیز در مسجد بغدادی شیراز وعظ می‌کرد. وی به تصریح جنید در شیراز درگذشت و در جوار پدرش به خاک سپرده شد (شدالازار، 317، نیز نک‍ : هزار مزار، 358-359). برادر او شیخ عزالدین محمود که شرح احوالش در شیرازنامه آمده، هم مردی دیندار و دانشمند بود و او نیز در همانجا به خاک سپرده شده است (همو، شدالازار، 316، هزار مزار، 358؛ مهراز، 206).
از احمد زرکوب چند اثر باقی ماند که از آن میان شیرازنامه اعتبار و شهرت یافت. کتاب دیگر او در دو مجلد در تاریخ دوران شاه شیخ ابواسحاق اینجو بوده است که اکنون اثری از آن در دست نیست (اقبال، 530؛ نفیسی، 1/ 187). شیرازنامه اثر برجسته‌ای در تاریخ، جغرافیا و مشاهیر فارس و خصوصاً شیراز است. مؤلف در سبب تألیف آن آورده است که در 734ق در راه بازگشت از مکه در بغداد توقف کرد و چندی در آنجا روزگار گذراند. در مجلسی در وصف شیراز و بزرگان آن شهر سخن راند، اما یکی از حاضران با استهزای او سخن به مناقب بغداد و بزرگان آنجا کشاند. ازاین‌رو فکر تصنیف کتابی در باب شیراز در ذهن زرکوب پدید آمد (نک‍ : ص 4 به بعد) و چون چندی بعد به کتابی در باب شهر بغداد که آن را دانشمندی همدانی نوشته بود، دست یافت، عزم او در نگاشتن شیرازنامه راسخ‌تر شد (ص 11-12، 16؛ نیز نک‍ : واعظ، 18). چون شیرازنامه به خواجه قوام‌الدین حسن، شخصیت برجستۀ عصر شاه شیخ ابواسحاق و ممدوح حافظ تقدیم شده (نک‍ : ص 15)، به یقین می‌توان گفت که تألیف آن پیش از مرگ قوام‌الدین حسن (754ق) به پایان رسیده است.
شیرازنامه بجز دیباچه که به نثری مسجع و مصنوع و متکلف نوشته شده، دارای یک «مقدمه»، دو «اصل» و یک «خاتمه» است. مقدمه مشتمل بر مطالب جغرافیایی در 3 فصل است. فصل اول وصف فارس، فصل دوم در ذکر آب و هوای شیراز و فصل سوم در باب بنای شهر شیراز است. اصل اول کتاب که در نسخۀ چاپی به فصل اول تغییر نام یافته، مفصل‌ترین بخش کتاب و حاوی احوال پادشاهان فارس از آل بویه تا مبارزالدین محمد بن مظفر و مشتمل بر 7 طبقه است. اصل دوم یا نیمۀ دوم نیز از 7 طبقه تشکیل شده، و شرح حال مشایخ، عارفان و شعرای شیراز است. در این زمینه مؤلف غیر از منابع مکتوب، خود نیز به تحقیق و تفحص پرداخته، و البته باید گفت که به احوال مشایخ بیشتر از شاعران توجه کرده است (نک‍ : براون، 3/ 492). خاتمۀ کتاب دو فصل دارد. فصل اول در ذکر سادات شیراز و احوال امام‌زاده‌های مدفون در شهر، چون احمد بن موسى(ع) و دیگران است. مؤلف با اینکه گویا بر مذهب تسنن بوده، از احترام امام‌زادگان شیعه خودداری نکرده است. به‌رغم نوشتۀ اقبال آشتیانی (همانجا)، مبنی بر اینکه نویسندۀ شیرازنامه به خود زحمتی نداده، و بیشتر مطالب را از کتابهای دیگران استخراج و انتحال کرده است، باید گفت که اثر او به هر حال حاوی بسیاری نکات تازه است که در منابع دیگر موجود نیست. ازجمله منابع کهن که مورد استفادۀ او بوده، فارس‌نامۀ ابن بلخی، تاریخ عتبی و به‌ویژه تاریخ وصاف است که وی در اثر خود گاه از این منابع یاد کرده است (نک‍ : واعظ، 20-22؛ نیز نک‍ : اقبال، همانجا). اقتباسات او بیشتر از تاریخ وصاف و به‌ویژه دیباچه و مقدمۀ آن کتاب است. 
نثر شیرازنامه غیر از دیباچۀ آن، روان، ساده، لطیف و بی‌تکلف است و می‌توان گفت سبک نگارش و نویسندگی زرکوب همان است که در متن کتاب به چشم می‌خورد. مؤلف جابه‌جا اشعار و ابیاتی به مناسبت در اثر خود وارد کرده است. اشعار عربی همه در نهایت جزالت و استحکام و پختگی است، اما شعرهای پارسی، آن استواری را ندارد. بسیاری از اشعار فارسی به تصریح مؤلف، سرودۀ خود اوست. نمونه‌هایی از قطعات وی با تصریح نام سراینده در پاره‌ای صفحات آمده است (نک‍ : ص 8، 14). با ملاحظۀ این نمونه‌ها می‌توان حد شاعری وی را بسیار فروتر از دانش نویسندگی او دانست.
شیرازنامه نخستین‌بار در 1310ش به کوشش بهمن کریمی در تهران چاپ و منتشر شد. در 1350ش نیز اسماعیل واعظ جوادی چاپ منقحی از آن در تهران انتشار داد.

مآخذ

احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، 1350ش؛ اقبال، عباس، تاریخ مفصل ایران، تهران، 1347ش؛ براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران، 1357ش؛ جنید شیرازی، شد الازار، به کوشش محمد قزوینی، تهران، 1328ش؛ همو، هزار مزار (ترجمۀ شد الازار)، ترجمۀ عیسی بن جنید شیرازی، به کوشش نورانی وصال، شیراز، 1364ش؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1337ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1366ش؛ قزوینی، محمد، تعلیقات بر شدالازار (نک‍ : هم‍ ، جنید شیرازی)؛ مهراز، رحمت‌الله، بزرگان شیراز، تهران، 1348ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1363ش؛ واعظ جوادی، اسماعیل، مقدمه بر شیرازنامه (نک‍ : هم‍ ، احمد زرکوب). 

سیدعلی آل داود