احمد رسمی

اَحْمَدْ رَسْمی، ابوکمال شهاب‌الدین احمد بن ابراهیم بن احمد (1112-1197ق/ 1700-1783م)، دولتمرد و تاریخ‌نگار عثمانی. وی در شهر رِسمو از توابع جزیرۀ کرت زاده شد و از همین‌رو به کریدی (کرتی) و رسمی معروف شده است (مرادی، 1/ 73؛ جودت، 2/ 299؛ ثریا، 2/ 380). سال تولد او را 1106ق نیز نوشته‌اند (نک‍ : مرادی، همانجا).
احمد در زادگاهش به تحصیل علم پرداخت و در 1146ق به استانبول آمد (بانارلی، II/ 793؛ ثریا، همانجا) و نزد استادانی چون حسین بن محمد بصری و احمد بن علی منینی دمشقی تحصیلات خود را در تفسیر، فقه، لغت، منطق، معانی بیان و دیگر علوم متداول تکمیل کرد (مرادی. همانجا). در 1159ق/ 1746م در بروسه (بورسه) در سلک دولتیان (خواجگان) درآمد و آنگاه ناظر باروت‌خانۀ شهر سلانیک (سالونیک) شد (جودت، ثریا، همانجاها). در 1171ق، در زمان صدارت راغب پاشا، برای ابلاغ خبر درگذشت سلطان عثمان دوم و جلوس سلطان مصطفی سوم با عنوان سفیر درجه دوم (شقِ ثانی) به سفارت در دربار اتریش مأمور گردید (همانجا؛ بروسه‌لی، 3/ 58؛ اونات، 102). پس از مراجعت از این مأموریت مسئول امور مالی آناتولی شد (همو، بانارلی، همانجاها). سپس در 1176ق به عنوان سفیر عثمانی در دربار فردریک کبیر به برلین رفت (ثریا، همانجا). وی روزنامۀ وقایع سفارتهای خود را به تفصیل نوشته که چاپ شده است (نک‍ : آثار). پس از بازگشت از سفارت برلین، با عنوان منشی صدراعظم، چاووش باشی، امین مطبخ و جز آن به کار پرداخت (مرادی، 1/ 74؛ جودت، ثریا، همانجاها) و در مذاکرات صلح کوچوک کینارجی (قاینارجه)، پس از جنگ روس و عثمانی (1183-1188ق) با عنوان نمایندۀ اول دولت عثمانی شرکت کرد (جودت، 2/ 300؛ ثریا، همانجا؛ اونات، 102-103) و دربارۀ این جنگ رساله‌ای نوشت (نک‍ : آثار)، اما در مراجعت از کار برکنار شد (جودت، همانجا). در زمان صدارت خلیل حمید پاشا (1197-1200ق) بار دیگر به کار دعوت شد و در مقام «روزنامه‌چی اول» به کار پرداخت (همانجا)، اما مدت چندانی در این شغل نماند و درگذشت و در گورستان سلیمیه در محلۀ اُسکودار مدفون گردید (همو، 2/ 301؛ مرادی، همانجا؛ بروسه‌لی، 3/ 59). احمد رسمی با نوشتن آثاری در زمینۀ تاریخ و زندگی‌نامه، یکی از مشهورترین دولتمردان عثمانی در سدۀ 12ق/ 18م به‌شمار می‌رود (اونات، 103). 

آثـار چاپی

1. خلاصة الاعتبار، دربارۀ جنگ روس و عثمانی و انعقاد معاصدۀ کوچوک کینارجی. از آنجا که مؤلف خود نمایندۀ دولت عثمانی در مذاکرات صلح بوده، کتاب او از ارزش ویژه‌ای برخوردار است. این اثر در سالهای 1286، 1307 و 1317ق در استانبول چاپ شده و به زبان آلمانی نیز ترجمه و منتشر شده است (بیانگر، 811).
2. خلیفة الرؤساء، یا حدیقة الرؤساء (مرادی، همانجا) یا سفینة الرؤساء (جودت، 2/ 300؛ بغدادی، 1/ 179)، که مشتمل بر شرح حال 66 تن از رؤساءالکتاب (اکنون وزرای خارجه) باب عالی عثمانی از 931 تا 1153ق است. بعدها سلیمان فائق با افزودن شرح حال 47 تن دیگر از رؤساءالکتاب ذیلی بر آن نوشت. این اثر در 1269ق/ 1853م در استانبول چاپ شده است.
3. خمیلة الکبراء، در شرح حال عده‌ای از خواجه‌سرایان (قیزلر آغاسی) بزرگ حرم سلاطین عثمانی از 982 تا 1265ق است. نسخۀ خطی آن در استانبول موجود است (TS, I/ 252). این اثر را احمد بوشناق به عربی ترجمه کرده و در مجلۀ المنهل (1394ق) منتشر کرده است.
4. سفارت‌نامۀ وین، گزارش نخستین مأموریت احمد رسمی به دربار پادشاه اتریش است. این گزارش به‌رغم ایجاز، حاوی اطلاعاتی مهم در زمینۀ تشکیلات مالی و اداری اتریش است (اونات، 103-104). متن این گزارش علاوه بر آنکه در «تاریخ واصف» آمده، از سوی ابوالضیاء توفیق به صورت جداگانه چاپ شده است (همو، 103).
5. سفارت‌نامۀ برلین یا پروس، گزارش مأموریت نویسنده به دربار فردریک کبیر امپراتور پروس است. گزارش این مأموریت که از 1177 تا 1178ق طول کشیده، از نظر شناخت وضع راهها، شهرها، به‌ویژه شهر برلین در سدۀ 18م نیز شخصیت فردریک و اوضاع سیاسی و اجتماعی پروس دارای اهمیت است (همو، 115)، این گزارش نیز همراه با نخستین سفارت‌نامه توسط ابوالضیاء توفیق در 1303ق چاپ شده، و هر دو گزارش، توسط هامرپورگشتال به زبان آلمانی ترجمه و در برلین به چاپ رسیده است (همو، 116؛ بابینگر، همانجا). این سفارت‌نامه به زبان لهستانی نیز ترجمه شده و در 1825م در ورشو چاپ شده است (بانارلی، II/ 794).

آثـار خطی

1. مقامه‌ای با عنوان الزلالیة البشاریة فیما جری لرکبان الجاریة، مشتمل بر امثال و حکم (مرادی، 1/ 74). نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ازهریه (ازهریه، 5/ 263) و نسخه‌ای دیگر در برلین نگاهداری می‌شود ( آلوارت، شم‍‌ (3)8580)؛ 2. ذیل بر وفیات پُر عبر، اثر محمد امین معروف به آلای بک زاده، نسخه‌ای از آن در برلین موجود است (فلگل، II/ 101-102).
دو اثر دیگر نیز با عناوین جغرافیای جدید و ترجمۀ پند عطار به وی نسبت داده‌اند («دائرةالمعارف»، I/ 74).

مآخذ

ازهریه، فهرست؛ بروسه لی، محمدطاهر، عثمانی مؤلفلری، استانبول، 1342ق؛ بغدادی، هدیه؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ جودت، احمد، تاریخ، استانبول، 1309ق؛ مرادی، محمد خلیل، سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر، بغداد، مکتبة المثنی؛ نیز:

Ahlwardt; Babinger, F., Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leipzig, 1927; Banarlı, N. S., Resimli türk edebiyâtı târihi, Ista, bul, 1971; Flügel, Gustav, Die arabischen, persischen, türkischen Handschriften..., Wien, 1866; TS, türkçe; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, Dergâh yayınlan; Unat, F. R., Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri, Ankara, 1968.
علی‌اکبر دیانت