احمدپاشا بورسه لی

اَحْمَدْپاشا بورْسه‌لی، فرزند قاضی عسکر ولی‌الدین بن الیاس (د 902ق/ 1497م)، از صاحب‌منصبان و وزیران دولت عثمانی و از پایه‌گذاران شعر دیوانی در زبان ترکی. تاریخ ولادت او در هیچ‌یک از مآخذ معتبر مانند الشقائق النعمانیه و تذکرۀ سهی نیامده، اما فؤاد کوپرولو با استناد به تاریخ کتابت وقف‌نامۀ مسجد مرادیه و بنایی در ادرنه (830ق/ 1427م) که توسط ولی‌الدین پدر وی تنظیم یافته است (مجدی، 217) و نیز مأموریتهای خود احمدپاشا، احتمال می‌دهد که وی در حدود سال 830ق، در ادرنه تولد یافته باشد (IA, I/ 188).
احمد پس از تکمیل تحصیلات خود نزد دانشمندان معروف زمان، به مدرسی مدرسۀ مرادیۀ بورسه (طاش کوپری‌زاده، 200) و سپس به منصب قضای ادرنه گمارده شد (همانجا). پس از درگذشت سلطان مراد دوم (855ق/ 1451م) و جلوس سلطان محمد دوم (فاتح) به سمت قاضی عسکری و سپس معلمی سلطان و دیگر شاهزادگان رسید و حتی به مقام وزارت ارتقا یافت (همانجا؛ قنالی‌زاده، 134). در محاصرۀ قسطنطنیه و فتح آن (857ق/ 1453م)، سلطان را همراهی کرد و سلطان محمد وی را به ندیمی خویش برگزید (میدان لاروس، I/ 178؛ «فرهنگ...»، I/ 70)، ولی اندکی بعد بر وی خشم گرفت و او را معزول و زندانی کرد، حتی در آستانۀ اعدام قرار گرفت (قنالی‌زاده، 136). پس احمدپاشا قصیده‌ای با عنوان «کرم» در زندان سرود و برای فاتح فرستاد. سلطان او را بخشود و به تولیت مدرسۀ اورخان در بورسه گمارد (همانجا)؛ مدتی نیز امارت تیره و آنکارا (انقوره) را به وی سپردند و سرانجام به فرمانداری (میرلوای) بورسه منصوب شد که تا پایان عمر در این مقام باقی ماند (طاش کوپری‌زاده، همانجا). وی یک‌بار نیز در 893ق/ 1488م در نبرد با ممالیک مصر شرکت جست (سعدالدین، 2/ 57)؛ با اینهمه، هرگز نتوانست جایگاه پیشین خود را نزد سلطان بازیابد.
احمدپاشا در زمان سلطنت بایزید دوم در بورسه درگذشت و در جوار مسجد مراد دوم به خاک سپرده شد (طاش کوپری‌زاده، همانجا؛ بروسه‌لی، 2/ 75)، تاریخ وفات او را محمد بن افلاطون که نیابت محکمۀ بورسه را برعهده داشت، در 3 بیت به زبان عربی آورده که بر سردر آرامگاهش نقش شده است (قنالی‌زاده، 138؛ طاش کوپری‌زاده، همانجا). وی خود را از نودگان حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) می‌دانست و به این انتساب افتخار می‌کرد (همو، 202؛ مجدی، 219؛ نیز نک‍ : بستانی).
احمدپاشا به سبب به کارگیری ماهرانۀ ترکی عثمانی رایج زمان خود به‌ویژه در قالب قصیده، شهرت بسیار یافته است. شیوۀ ظریف و بیان شیوای وی در شعر موجب شده است که او بزرگ‌ترین شاعر دیوانی پس از شیخی (د 834ق/ 1431م) به‌شمار آید (اوزون چارشیلی، II/ 592) و حتی او را ملک‌الشعرای دورۀ میان شیخی و باقی (د 1009ق/ 1600م) بدانند (کاراعلی اوغلو، I/ 643). سبک او بر شاعران بعد از وی از جمله وصالی و نظامی قونیوی تأثیر بسیار داشته است (اوزون چارشیلی، همانجا) و می‌توان این تأثیر را حتی تا دورۀ تنظیمات (1255ق/ 1839م) نیز یافت (کاراعلی‌اوغلو، I/ 644).
از سوی دیگر، برخی از تذکره‌نویسان قدیم مانند لطیفی و نویسندگان معاصری چون عبدالباقی گولپینارلی و نورالله آتاج برآنند که وی مضامین اشعار خود را از شاعران بزرگ ایران (کورداکول، 30؛ نک‍ : IA, I/ 190)، چون سلماس ساوجی، حافظ و کمال خجندی اخذ کرده (همانجا) و آنها را در قالب کلمات ترکی به نظم کشیده است (کورداکول، همانجا). با اینهمه، بیشتر تذکره‌نویسان عثمانی نام او را در ردیف بزرگ‌ترین شاعران دیوانی آورده‌اند. وی به زبانهای عربی و فارسی چندان آشنا بوده که به این زبانها نیز شعر سروده است (IA، همانجا).
از دیوان اشعار احمدپاشا که در زمان بایزید دوم جمع‌آوری شده، نسخه‌هایی‌دردست است (نک‍ : TS, II/ 99-100؛ «کاتالوگ...»، I/ 42-49). این دیوان به کوشش علی نهاد تارلان در 1966م در استانبول چاپ شده است.

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق؛ بستانی؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1280ق؛ طاش کوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة فی علماء الدولة العثمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛ قنالی‌زاده، حسن، تذکرةالشعراء، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، 1978م؛ مجدی، محمد، حدائق الشقائق، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ نیز:

IA; Karaalioglu, Seyit Kemal, Türk edebiyatt tarihi, Istanbul, 1980; Kurdakul, Şükran, Şairler ve yazarlar sözlügü, Istanbul, 1985; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; TS; Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, Istanbul, 1977; Türkçe yazma divanlar kataloğu, Istanbul, 1943-; Uzunçarsılı, İsmail Hakki, Osmanlı tarihi, Ankara, 1983. 
علی‌اکبر دیانت