احمد بن محمود

اَحْمَدِ بْنِ مَحْمود (یا محمد)، معروف به ملازاده و معین‌الفقرا، از نویسندگان سدۀ 8 و 9ق و صاحب تاریخ ملازاده. آگاهی ما دربارۀ خانواده و زندگانی احمد اندک و منحصر به اطلاعات پراکنده‌ای است که خود او در تاریخ ملازاده به دست می‌دهد. از گفته‌های او در معرفی مزار رکن‌الدین عبدالرحیم بن احمد شارستانی جد مادری و جمال‌الدین محمد بن عبدالرحیم شارستانی دایی خود، چنین برمی‌آید که خانوادۀ مادری وی اهل فضل و عرفان بودند (ص 66). او همچنین دربارۀ خواجۀ پارسا محمد بن حافظ بخاری (د 822ق/ 1419م) از مشایخ طریقت نقشبندیۀ معاصر خود به گونه‌ای سخن رانده که گویی مرید وی بوده است و لقب معین‌الفقرا نیز بر صوفی بودن او دلالت دارد.
تاریخ ملازاده تنها اثری است که از او برجا مانده است. این کتاب دربارۀ مزارهای مشاهیر و صوفیانی است که تا نیمۀ اول سدۀ 9ق/ 15م در بخارا مدفون شده‌اند. معرفی مزارات البته به گونه‌ای پراکنده در برخی از کتابهای پیشین، به‌ویژه تاریخ شهرها مانند تاریخ بیهق و تاریخ قم، دیده می‌شود، ولی بعدها در شناسایی مزارات کتابهایی مستقل چون شدّالازار، تاریخ ملازاده، مزارات کرمان و جز آنها تألیف گردید.
تاریخ ملازاده در عین اختصار، از مهم‌ترین مآخذی است که در وصف مقابر نخبگان بخارا و نیز شرح احوال رجال این شهر به دست ما رسیده است. امتیاز دیگر آن این است که مؤلف از مآخذی مانند تاریخ بخارای ابوعبدالله محمد بن احمد بخاری ورّاق (د 412ق/ 1021م) سود جسته (ص 5) که تاکنون به دست ما نرسیده است.
تاریخ تألیف کتاب را اندکی پس از 814ق دانسته‌اند؛ زیرا آخرین شخصیتی‌که مؤلف در اثر خود از او یاد کرده، بابا مبارک چهارطاقی است که در 814ق درگذشته است (ص 75؛ بارتولد، 154، حاشیه؛ پریتساک، 95؛ گلچین، 1). در این کتاب 160 تن از علما، فقها، مشایخ صوفیه، سلاطین و قضات بخارا که مزارشان در این شهر، یا اطراف آن بوده، شناسانده شده‌اند. نثر کتاب بسیار ساده، روان و تا اندازه‌ای متأثر از سبک و روش‌ترجمه و تلخیص تاریخ بخارای نرشخی است که در برخی موارد مؤلف از این مأخذ سود برده است (نک‍ : ص 4). 
از تاریخ ملازاده چندین نسخه موجود است (نک‍ : گلچین، 3-6؛ استوری، 953 / (2)I). فراوانی نسخه‌های کتاب نشانۀ اهمیت این اثر در آسیای میانه است (بارتولد، 153؛ پریتساک، 94). این کتاب نخستین‌بار در 1322ق به کوشش ملاسلطان بن ملا صابر بخاری به ضمیمۀ ترجمه و تلخیص تاریخ بخارای نرشخی در بخارا و سپس در 1328ق، خلاصه‌ای از آن به ضمیمۀ تحفة الزائرین اثر ناصرالدین حنفی بخاری در همان شهر به چاپ سنگی رسید (نک‍ : گلچین، 5) و در 1339ش نیز در تهران به کوشش احمد گلچین معانی چاپ شده است.

مآخذ

احمد بن محمود، تاریخ ملازاده، به کوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1339ش؛ بارتولد، و. و.، ترکستان‌نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1352ش؛ گلچین معانی، احمد، مقدمه و حاشیه بر تاریخ ملازاده (نک‍ : هم‍ ، احمد بن محمود)؛ نیز:

Pritsak, O., «Āl-i Burhān», Der Islam, Berlin, 1952, vol. XXX; Storey, C. A. Persian Literature, London, 1972.
علی میرانصاری