احمد بن محمد حیمی کوکبانی

اَحْمَدِ بْنِ مُحَمَّدِ حَیْمیِ کوکَبانی (1073-1151ق/ 1663-1738م)، خطیب، ادیب، شاعر و مورخ یمنی. وی در شهر شبام (در دامنۀ کوه کوکبان در یمن) زاده شد و به همین سبب در برخی منابع کوکبانی و گاه شبامی خوانده شده است (شوکانی، 1/ 103؛ صنعانی، یوسف، 1/ 173؛ بغدادی، هدیه، 1/ 172-173؛ صنعانی، محمد، 252).
کتاب تقاریظ نشر العرف اثر محمد صنعانی تنها منبعی است که حاوی اندک اطلاعی از زندگانی وی است و آن هم به اندازه‌ای نیست که بتوان شرح حال روشنی از او به دست داد. نسب وی به نشوان بن سعید حمیری (د 573ق/ 1177م)، یکی از دانشمندان معروف یمن می‌رسد (شرف‌الدین، 4/ 243؛ صنعانی، محمد، همانجا). احمد در زادگاه خویش در محضر پدر و علمای شبام و کوکبان پرورش یافت و به کار ادب و انشا و ترسل پرداخت (شرف‌الدین، همانجا). سپس به دربار امامان زیدی یمن راه یافت و پیش از آنکه منصور حسین بن متوکل به امامت برسد، در لشکرکشیهای وی «خطیب جهاد» بود وسپس خطیب شبام شد و تا زمان استیلای مهدی صاحب المواهب (د 1130ق) بر بخشهایی از یمن، همچنان این مقام را حفظ کرد (صنعانی، محمد، 253). احمد در حدود سال 1140ق به صنعا کوچید و در آنجا از 1148ق به سبب بیماری عبدالقادر نزیلی به‌جای وی خطیب صنعا شد (همانجا). احمد از یاران خاص منصور حسین بن متوکل بود و در ایام حکومت وی در صنعا، تا زمان مرگ همچنان در مقام خطیبی باقی ماند (همو، 253-254، 257؛ قس: بغدادی، همانجا). پس از مرگ احمد، محمد بن اسماعیل خطبه‌ای در بزرگداشت وی خواند که محمد صنعانی قطعه‌ای از آن را نقل کرده است (ص 257- 258).
احمد علاوه بر خطابه، در شعر نیز چیره‌دست بود و با شاعران و امیرانی چون ابراهیم بن زید جحاف حبوری، حسین بن عبدالقادر بن ناصر، یحیی بن حسن بن احمد حیمی مکاتباتی منظوم داشته است (همو، 254-256). 3 دیوان به وی نسبت داده‌اند که کوچک‌ترین آنها به انواع جناس اختصاص دارد (همو، 254؛ بغدادی، ایضاح، 1/ 500).

آثـار چاپی

1. حدائق النمام فی الکلام علی ما یتعلق بالحمام. این اثر به کوشش عبدالله محمد حبشی در صنعا و بیروت (1986م) به چاپ رسیده است. 2. سیرة الحبشة. این اثر به کوشش مراد کامل در قاهره (1972م) به چاپ رسیده است. 3. عطر نسیم الصبا، در ادب. این اثر به‌کوشش احمد مطاع در صنعا (1361ق) به چاپ رسیده است. 

آثـار خطی

1. تحقیق من عرف بالرحلة الی بلاد الشرف، نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است (حبشی، 95؛ زرکلی، 1/ 242). 2. طیب السمر فی اوقات السحر، به نثر مسجع. وی در این کتاب به شرح احوال بزرگان یمن پرداخته است. هرچند این کتاب از بهترین تألیفات وی در تاریخ به‌شمار می‌آید، اما به سبب متصنع بودن، استفاده از آن دشوار است. این کتاب که در 24 صفر 1143 در صنعا به پایان رسیده، در 2 جلد و 4 جزء نوشته شده است: در محاسن کوکبان، در ذکر بزرگان صنعا، در ذکر بزرگان شبام، و در ذکر بزرگان کوکبان تا صعده. نسخه‌های متعددی از این کتاب در دست است (صنعانی، محمد، 252؛ فهرس...، 7/ 182؛ سید، 267؛ زرکلی، همانجا). 3. نجوم اللیل الطالعة علی غرر الخیل. نسخه‌ای از آن دردانشگاه ریاض موجود است (همانجا). 4. الوشی المرقوم علی الدر المنظوم، در ادب. این کتاب شرح رسالۀ الواثق بالله مطهر بن محمد بن مطهر است و به سبک شرح لامیة العجم صفدی نوشته شده است (شرف‌الدین، 4/ 243؛ کحاله، 2/ 89-90).

آثـار منسوب

1. الاصداف المشحونة باللآلی المکنونة، در شرح قصیدۀ محمد بن عبدالله بن امام شرف‌الدین (صنعانی، یوسف، 1/ 167؛ شوکانی، 1/ 103). 2. عراض اقراط الذهب فی المفاخرة بین الروضة و بئر العزب (حبشی، 218؛ صنعانی، محمد، 253). 3. شرحی بر رسالۀ عبدالله بن علی موسوم به الروض المطلول که به سبک رسالۀ ابن زیدون نوشته شده است (همانجا). 4. شرحی بر قصیدۀ مولا محمد بن حسین بن عبدالقادر (همو، 252).

مآخذ

بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ حبشی، عبدالله، مراجع تاریخ الیمن، دمشق، 1972م؛ زرکلی، اعلام؛ سید، ایمن فؤاد، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره، 1974م؛ شرف‌الدین، احمدحسین، تاریخ الیمن الثقافی، مطبعة کیلانی الصغیر، 1387ق/ 1967م؛ شوکانی، محمد، البدر الطالع، بیروت، 1348ق؛ صنعانی، محمد، تقاریط نشرالعرف لنبلاء الیمن، صنعا، مرکز الدراسات والبحوث؛ صنعانی، یوسف، نسمة السحر، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ فهرس بالکتب العربیة التی وردت علی الدار من سنة 1929-1935، قاهره، 1357ق/ 1938م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م.

رضوان مسّاح