حسن عسکری(ع)، امام

حَسَنِ عَسْکَری (ع)، اِمام، ابومحمد حسن بن علی بن محمد (232-260 ق / 846-874 م)، امام یازدهم از امامان معصوم در مذهب شیعۀ اثناعشری. 
پدر آن حضرت، امام علی بن محمد (ع) ملقب به هادی و نقی، امام دهم شیعیان بود که پس از وفات پدر به جانشینی او رسید. دربارۀ مادر حضرت، سخن مشهور در منابع امامی آن است که وی کنیزی با نام حُدیث بوده (کلینی، 1 / 503؛ مفید، الارشاد، 2 / 313؛ طوسی، تهذیب ... ، 6 / 92)، نامی که گاه به تحریف، حربیه ضبط شده است (اربلی، 3 / 198، به نقل از جنابذی). در یک روایت کهن امامی آمده است که نام اصلی این کنیز عسفان بود و امام هادی (ع) نام او را حدیث نهاد (نوبختی، 96؛ نیز نک‍ : سعد، 102). مسعودی در اثبات الوصیه، نام مادر را سلیل آورده (ص 258) و حسین بن عبدالوهاب آن را ضبط «اصحاب حدیث» دانسته و ترجیح نهاده است (ص 123). در نسخه بدلی از کافی کلینی (همانجا؛ نیز نک‍ : ابن‌خشاب، 199)، و در برخی منابع بیشتر از اهل سنت، نام او سوسن آمده (ابن‌طلحه، 2 / 78؛ سبط ابن جوزی، 362) و برخی منابع او را از اهالی مغرب شمرده‌اند (دلائل ... ، 424؛ ابن‌حاتم، 737)، اما باید دانست که در منابع دیگر، سوسن یکی از اقوال در نام مادر امام هادی (ع) (نوبختی، 93؛ قس: سعد بن عبداللٰه، 100) و یکی از اقوال در نام مادر امام زمان (ع) نیز هست (مثلاً ابن ابی الثلج، 26؛ ابن‌خشاب، 201؛ ذهبی، سیر ... ، 13 / 121). نامهای دیگری چون سمانه، اسماء (ابن ابی الثلج، همانجا)، ریحانه (بخاری، 39؛ زرندی، 176)، غزالۀ مغربیه (خصیبی، 327) و شکل نوبیه (دلائل، ابن‌حاتم، همانجاها) نیز در منابع آمده است که نشان از تنوع نقلها دراین‌باره دارد. 
در منابع متأخر گفته می‌شود که نام دیگر حضرتْ عبداللٰه بوده است (مدرس، جدول 18) که شاید تلاشی برای فراهم آوردن زمینۀ انطباق احادیث اهل سنت در خصوص نام پدر حضرت مهدی (ع) بوده باشد؛ اشاره به حدیثی نبوی است که در آن نام مهدی (ع)، نام پیامبر(ص) و نام پدرش، نام پدر پیامبر (ص)، یعنی عبداللٰه دانسته شده است (مثلاً ابوداوود، 4 / 106). همچنین اشاره می‌شود که در کتب آسمانی نام امام عسکری (ع)، «باقی» بوده است (مدرس، همانجا). 
مشهورترین لقب حضرت، عسکری است که به سبب سکنای وی در محل عسکر یا عسکر معتصم است که نام دیگر سامرا بوده است («القاب ... »، 80؛ یاقوت، 3 / 675؛ ابن‌خلکان، 2 / 94). «خالص» لقب مشهور حضرت در منابع اهل سنت (مثلاً ابن‌طلحه، همانجا؛ ابن‌صباغ، 273؛ شبلنجی، 183) و البته شیعه (ابن‌شعبه، 484)، و هادی، لقبی مشترک بین حضرت و پدرش، دومین لقب مشهور وی در منابع امامی بوده است (نک‍ : همانجا؛ طوسی، همانجا؛ ابن‌شهرآشوب، 3 / 523؛ شهید اول، الدروس ... ، 2 / 15). در ردۀ بعد القاب زکی و سراج است (دلائل، 423؛ طبرسی، فضل، اعلام ... ، 2 / 129، « تاج ... »، 133) که برخی از منابع متقدم، اولی را لقب حضرت در لوح آسمانی شمرده‌اند (نک‍ : «القاب»، 79). از دیگر القاب نیز باید به صامت، رفیق، ماضی، (مضیء)، طیب، شافی، مرتضى، مهتدی، تقی، نقی، شفیع، موفی، سخی و مستودع اشاره کرد (ابن ابی الثلج، 28؛ دلائل، 424؛ طوسی، مصباح ... ، 405؛ زرندی، 175؛ طریحی، 185؛ خصیبی، ابن‌شهرآشوب، شهید اول، شبلنجی، مدرس، همانجاها). در قیاس با امام حسن مجتبى (ع) و به سبب مشارکت در نام، آن حضرت را «حسن اخیر» نیز می‌خوانده‌اند (نک‍ : ابن‌شهرآشوب، 3 / 526؛ طریحی، همانجا). 
حضرت از آنجا که نوادۀ امام رضا (ع) بود، در عصر خود به ابن‌الرضا شهرت داشت (مفید، همان، 321) و این لقب میان او و پدرانش مشترک بود (نک‍ : ابن‌شهرآشوب، 3 / 523؛ طبرسی، فضل، اعلام، همانجا؛ ابن‌صباغ، 274). کنیۀ اصلی حضرت ابومحمد است و کنیۀ ابوالحسن که برخی منابع بدان اشاره کرده‌اند (دلائل، همانجا)، مربوط به پدر بزرگوار او ست. گاه با عنایت به القاب امام زمان (ع)، کنیه‌های تشریفیِ ابوالخلف (ابن‌شهرآشوب، همانجا) و ابوالقائم (مدرس، همانجا) نیز برای وی ذکرشده‌است. 
به اتفاق منابع معتبر، حضرت در مدینه تولد یافت (مسعودی، 258، 266؛ مفید، همان، 2 / 313؛ طوسی، تهذیب، همانجا) و آنچه در برخی اقوال از تولد وی در سامرا سخن رفته (نک‍ : ابن‌شهرآشوب، ابن‌حاتم، همانجاها)، خطا ست. کلینی و بیشتر منابع متقدم امامی، بـدون تعییـن روز، ولادت حضرت را در ربیع‌الآخر 232 ق (نک‍ : نوبختی، 95؛ سعد، 101؛ کلینی، 1 / 503؛ مفید، همانجا؛ طوسی، همان، 6 / 92) گفته‌اند و روایتی آن را از زبان خود حضرت نقل‌کرده‌است (دلائل، 423). شیخ مفید در برخی از آثارش ولادت را مشخصاً در دهم آن ماه گفته (مسار ... ، 52؛ نیز نک‍ : ابن‌طاووس، الاقبال ... ، 3 / 149، به نقل از حدائق الریاض مفید؛ طوسی، مصباح، 792)، اما در سدۀ 6 ق، این قول به حاشیه رفته و تولد حضرت در 8 ربیع‌الآخر شهرت‌یافته‌است (نک‍ : ابن‌شهرآشوب، همانجا؛ قس: طبرسی، فضل، «تاج»، 57؛ برای اقوال دیگر، نک‍ : کلینی، 1 / 503، نسخه بدل؛ ابن‌خلکان، شهید اول، مدرس، همانجاها) که قول مشهور نزد معاصران امامیه نیز هست. برخی منابع متقدم، از امامیه و اهل سنت، ولادت حضرت را در 231 ق نیز نوشته‌اند (نک‍ : ابن ابی الثلج، 14؛ ابن‌خشاب، 199؛ بخاری، 39؛ مسعودی، 258؛ خطیب، 7 / 366؛ ابن‌طلحه، 2 / 78؛ اربلی، 3 / 198). 
امام حسن عسکری (ع) هنوز در سنین کودکی بود که پدرش به اجبار به عراق فراخوانده‌شد و در سامرا، پایتخت آن روز عباسیان، تحت الحفظ قرار گرفت و در این سفر فرزندش حسن نیز همراه وی بود. این فراخوان و جابه‌جایی با دستور متوکل، خلیفۀ وقت و با تصدی یحیی بن هرثمه صورت گرفت (نوبختی، 92؛ سعد، 99-100؛ مفید، الارشاد، 2 / 310-311). زمان این سفر به سامرا در برخی منابع 236 ق (نک‍ : مسعودی، 259) و نزد برخی دیگر 233 ق بوده است (نوبختی، همانجا؛ سعد بن عبداللٰه، 100). این مهاجرت که بنا به عبارتی از زبان امام هادی (ع) به اکراه صورت گرفته (طوسی، الامالی، 281؛ نیز نک‍ : ابن‌طولون، 113)، دقیقاً در سالی اتفاق افتاده که متوکل سخت‌گیری خود نسبت به علویان و شیعه را به بیشترین حد رسانده است؛ چنان‌که در همان سال، وی دستور به منهدم کردن بارگاه امام حسین (ع) داده و مردم را از زیارت تربت آن حضرت منع کرده است (نک‍ : طبری، 9 / 185). به‌هر‌روی، حضرت تا 254 ق در جوار پدر، در همان سامرا روزگار به سر برد (نک‍ : ابن‌شهرآشوب، همانجا). 
حضرت بیشتر زندگی خود را در سامرا گذرانید (خطیب، همـانجا) و تنها گزارش از خروج از سامرا، حضوری در مکه ــ به‌طبع برای مناسک حج ــ است که بلاذری بدان اشاره‌کرده‌است (نک‍ : اربلی، همانجا). وی در مجموع 28 سال زندگی کرد (کلینی، 1 / 503؛ مسعودی، 271) که از آن میان، 6 سال امامت را عهده‌دار بود (مفید، همان، 2 / 314؛ ابن‌شهرآشوب، 3 / 523). دورۀ امامت حضرت، با خلافت 3 تن از خلفای عبـاسی، یعنی معتز (حک‍ 252-255 ق)، مهتدی (حک‍ 255-256 ق) و معتمد (حک‍ 256- 279 ق) هم‌زمان بود که در آن سالها، خلفا فاقد اقتدار، و بیشتر دست‌نشاندۀ سرداران نظامی ترک و بربر بودند. 
امام (ع) هرگز همسری اختیار نکرد و نسل وی تنها از طریق کنیزی دوام یافت که مادر حضرت مهدی (ع) است؛ اما نام مادر مهدی (ع) در منابع با اختلافی گسترده ضبط‌شده‌است. در منابع آمده که حضرت خادمان متعدد رومی و صقلایی و ترک داشته است (مسعودی، 266) و شاید این اختلاف در ضبط نام از سویی بـه‌سبب تعدد کنیـزان حضرت و از سوی دیگر به منظور پنهان ـ نگاه داشتن تولد امام مهدی (ع) بوده‌است. ولی با هر حکمت و سبب، در کنار نام نرجس که در طی قرون پسین بیشتر به عنوان مادر امام زمان (ع) برای شیعیان شناخته‌شده‌بود (نک‍ : ابن‌بابویه، کمال ... ، 307، جم‍ ؛ خصیبی، 248؛ طوسی، الغیبة، 213)، مشهورترین نامی که در منابع دیده می‌شود صقیل است (ابن‌حزم، 61؛ طوسی، همان، 272؛ ذهبی، سیر، 13 / 121). از نامهای دیگر ذکرشده نیز سوسن (مثلاً ابن ابی الثلج، 26؛ ابن‌خشاب، 201؛ ذهبی، همانجا)، ریحانه و مریم شایستۀ یادکردند (نک‍ : طریحی، 160). 
بر اساس غالب منابع شیعه و اهل سنت، تنها فرزند آن حضرت امام زمان (ع) مسمّا به محمد است (ابن‌شهرآشوب، ابن‌طولون، همانجاها؛ طبرسی، فضل، همان، 59؛ ابن‌اثیر، 7 / 274؛ ابن‌صباغ، 278؛ شبلنجی، 183). دراین‌باره جا دارد به تعبیری از ابن‌طلحۀ شافعی، از علمای اهل سنت اشاره کرد، مبنی بر اینکه مهم‌ترین فضلیت و منقبت امام عسکری (ع) آن است که وی پدر امام مهدی (ع) است (همانجا) و البته در عمل نیز همواره این چهره از شخصیت امام عسکری (ع) برای شیعیان شاخص و پررنگ بوده‌است. بنابر آنچه نزد امامیه مشهور است، تولد حضرت در نیمۀ شعبان 255 ق واقع شد، اما تاریخهای دیگر نیز دربارۀ تولد آن حضرت در سالهای 256 و 254 ق آمده است (نک‍ : طریحی، 190؛ نیز ابوالمعالی، 75). 
گفتنی است دربارۀ فرزندان حضرت، اقوال دیگری هم وجود دارد. برخی او را دارای 3 فرزند ذکور و 3 فرزند اناث شمرده‌اند (زرندی، 176). مشابه قول اخیر نزد امامیه هم دیده می‌شود؛ خصیبی افزون بر امام مهدی (ع) از دو دختر به نامهای فاطمه و دلاله نام برده (ص 328) و ابن ابی الثلج افزون بر آن امام، پسری به نام موسى و دو دختر به نامهای فاطمه و عایشه (یا ام موسى) را برشمرده‌‌است (ص 21-22؛ نک‍ : فخرالدین رازی، 79)، اما در برخی کتب انساب، نامهای ذکرشده، خواهران و برادران امام حسن عسکری هستند (مثلاً نک‍ : همو، 78) که شاید با فرزندان او خلط شده‌اند. به عکس، برخی از عالمان اهل سنت چون ابن‌جریر طبری، یحیی بن صاعد و ابن‌حزم معتقد بودند که آن حضرت اصلاً فرزندی نداشته‌است (نک‍ : ابن‌حزم، همانجا؛ ذهبی، سیر، 13 / 122). 
حضرت اندکی پیش از وفاتش در اواخر 259 ق، مادرش را به حج فرستاد (مسعودی، 271). در اول ربیع‌الاول 260 ق به بستر بیماری افتاد (مفید، الارشاد، 2 / 336؛ ابن‌شهرآشوب، 3 / 524) و چند روز بعد به همین بیماری درگذشت. در همین ایام بیماری، برخی از بزرگان شیعه چون ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی با حضرت دیدار داشته‌اند (طوسی، همانجا). حضرت در همین ایام، عقید، خادم همیشگی خود را برای مأموریتی به مداین ارسال نمود (ابن‌بابویه، همان، 475) و نامه‌های متعددی برای بلاد مختلف به دست خود نوشت (همان، 474). 
به گفتۀ طبرسی، برخی از امامیه براساس حدیثی که به مقتضای آن، همۀ ائمه (ع) به شهادت از دنیا می‌روند (نک‍ : ابن‌بابویه، من لا یحضره ... ، 2 / 585؛ طوسی، الامالی، 120)، باور داشتند که امام حسن عسکری (ع) نیز مسموم شده‌است (طبرسی، فضل، اعلام، 2 / 129؛ نیز نک‍ : ابن‌حجر، 290؛ ابن‌صباغ، همانجا). اما فضل طبرسی خود تصریح دارد که دلیل قاطعی بر صحت این مدعا نیست («تاج»، 59). ابن‌شهرآشوب نیز به گفتۀ برخی اشاره دارد که حضرت شهید شده‌است (3 / 523) که یکی از آنها مؤلف دلائل الامامة است (ص 423). در منابع متأخر با تکیه بر قول به مسمومیت، نقل است که خلیفۀ وقت از دستور خود نسبت به قتل حضرت پشیمان شد و طبیبان را ملازم خانۀ اوساخت تا علاجی حاصل شود، اما کوشش آنان سودی نداشت و سم منجر به وفات حضرت شد (مدرس، جدول 18). 
به روایت عبداللٰه بن خاقان، خلیفۀ وقت، معتمد، ابوعیسى پسر خلیفۀ سابق، متوکل را فرستاد تا بر پیکر او نماز گزارد (نوبختی، 96؛ سعد، 102) و ابوعيسى در مراسم تشييع، با توجه به سوء ظنی که وجود داشت، تأکيد کرد که امام به اجل طبيعی خود وفات يافته و گروهی از معتمدان خليفه، قضات و طبيبان به هنگام احتضار بر گرد او حاضر بوده‌اند (کلينی، 1 / 505؛ ابن‌بابويه، کمال، 43؛ مفيد، همان، 2 / 324). برخی از مؤلفان اهل سنت نيز تأکيد داشته‌اند که وی کشته نشده و به اجل طبيعی از دنيا رفته است (مثلاً نک‍ : زرندی، همانجا). غريب‌تر آنکه گروهی از شيعيان باور داشتند که امام عسکری (ع) زنده است و تنها از انظار غايب شده است (نوبختی، 96بب‍ ؛ سعد، 106-107).
حضرت بنا بر قول مشهور نزد نويسندگان شيعه و اهل سنت، در 8 ربيع‌الاول 260 ق وفات يافت (همو، 102؛ کلينی، 1 / 503؛ ابن ابی الثلج، 14؛ ابن‌بابويه، همان، 474؛ مفيد، همان، 2 / 314، 336؛ طوسی، تهذيب، 6 / 92؛ خطيب، 7 / 366؛ با ضبط محرف ربيع الاول، نک‍ : نوبختی، 96)، اما در برخی از منابع، اين واقعه را در اول ربيع الاول (طوسی، مصباح، 791؛ شيخ‌ بهايی، «توضيح ... »، 7)، چهارم آن ماه (مفيد، مسار، 49)، دوازدهم آن ماه (زرندی، 175) و حتى در ماههای ديگر (مسعودی، همانجا؛ ابن‌خلکان، 2 / 94) نيز نوشته‌اند. به نقل عبدالله بن خاقان، پس از شنيدن خبر وفات امام، غوغا در شهر برخاست، بازارها تعطيل شد، و بنی‌هاشم و بزرگان و قاضيان و رجال سياسی و اصناف مردم در تشييع پيکر وی شرکت کردند (نوبختی، سعد، همانجاها؛ کلينی، 1 / 505؛ طوسی، الغيبة، 219؛ ابن‌صباغ، 277بب‍‌ ). امام را در خانۀ پدری خود، کنار مدفن پدرش به خاک سپردند (کلينی، 1 / 503؛ مسعودی، 271؛ مفيد، الارشاد، 2 / 313، 336؛ خطيب، همانجا) و تربت آن حضرت تا عصر حاضر زيارتگاه دوست‌داران اهل بيت (ع) بوده است.
جعفر بن علی تنها برادر حضرت (ابن‌حزم، 61) که نزد اماميه به جعفر کذاب شهرت يافت، با انکار تولد امام زمان (ع)، به عنوان تنها وارث، مدعی ترکۀ حضرت شد و آن را تصاحب کرد (نوبختی، سعد، همانجاها؛ مفيد، همانجا؛ ابن شهرآشوب، 3 / 524؛ ابن‌صباغ، 278)؛ اما برخی منابع اشاره دارند که صقيل، کنيز حضرت، به ادعای او اعتراض داشت و همين امر زمينۀ چالشی شد که به مداخلۀ خليفه و دستور حبس آن کنيز انجاميد (نک‍ : دلائل، 424-425؛ ابن‌حاتم، 737؛ ذهبی، سير، 13 / 121).
دربارۀ خصوصيات ظاهری حضرت، منابع متقدم تنها اشاراتی دارند (کلينی، همانجا) که در منابع متأخر، آن اشارات تجميع شده است؛ وی را گندمگون، دارای قامت ميانه، نه فربه و نه لاغر، زيباروی و با تناسب اعضا، با گردن بلند و سينۀ پهن، دارای ابروهای سياه کمانی و ميان آنها گشاده، چشمهای فراخ، پيشانی گشاده، گونۀ سرخ و خال هاشمی بر گونۀ راست، و با هيبت و جلالت گفته‌اند (مدرس، همانجا). در منابع شيعه و اهل سنت، روايات متعدد در مناقب و کرامات حضرت وارد شده است (مثلاً مفيد، همان، 2 / 321 بب‍‌ ؛ دلائل، 426 بب‍ ؛ ابن شهرآشوب، 3 / 535 بب‍ ؛ ابن‌حجر، 290؛ ابن‌صباغ، 1081 بب‍‌ ).
دربارۀ زندگانی امام حسن عسکری (ع) در خلال مجموعه‌هايی که در خصوص زندگی ائمه (ع) نوشته شده، به گستردگی بحث شده است، ولی در اين ميان جا دارد به نوشته‌هايی نيز اشاره شود که مستقلاً در اين باره نوشته شده‌اند؛ از آن جمله است: الوسيلة الی النجاة فی المحشر فی شرح احوال الامام حادی عشر، از ابوالقاسم سحاب، به فارسی، چ تهران، 1375 ق؛ و کتاب «الامام الحسن العسکری»، تأليف شده توسط مؤلفان مجمع جهانی اهل بيت، ضمن مجموعۀ اعلام الهداية، چ تهران، 1422 ق.