حسن شاملو

حَسَنِ شامْلو، خوش‌نویس قلم نستعلیق، شاعر، امیرالامرای (بیگلربیگی) کلِ خراسان و حاکم هرات در سدۀ 11 ق / 17 م. 
او از بزرگان ایلِ شاملو، طایفۀ عبدلو بود و نیاکانش از دیرباز، پیوسته در دولت صفویه سِمتهای لشکری و کشوری داشتند (اسکندربیک، تاریخ ... ، 2(2) / 1084؛ نصرآبادی، 20؛ آذر، 13). پدرش حسین‌خان شاملو از 1007 ق / 1598 م تا پایان عمر، به جای فرهادخان قرامانلو، بیگلربیگی خراسان و حکومت هرات را به عهده داشت (اسکندربیک، همان، 2(1) / 576؛ افوشته‌ای، 603). پس از مرگ وی، شاه عباس اول (سل‍‍ 996- 1038 ق / 1588- 1629 م) حسن‌خان را در 1027 ق / 1618 م، به جانشینی او برگزید (اسکندربیک، همان، 2(2) / 941، 942). بعدها نیز این منصب، به فرزند حسن‌خان تعلق‌گرفت (نک‍ : ادامۀ مقاله)؛ ازاین‌رو، برخی منصب بیگلربیگی را در این خاندان موروثی دانسته‌اند (نک‍ : مینورسکی، 78؛ نیز برای نظر مخالف، نک‍ : ه‍ د، 13 / 449). 
از جزئیات زندگی وی تا هنگام جانشینی پدر، به‌جز برخی گزارشهای پراکنده، همچون سفر به کاشان برای رفعِ اختلاف میان ایل شاملو و ترکمان در 995 ق، و دیدارش با محتشم کاشانی آگاهی بیشتری در دست نیست (تقی‌الدین، 17- 18). نمی‌دانیم حسن‌خان، خوش‌نویسی را نزد چه کسی آموخته است. آثار تاریخ‌دار وی تاریخ دو دهۀ پایانی زندگی‌اش را دارد و دیگر آثار شناخته‌شدۀ او بدون تاریخ‌اند. بررسی این آثار نشان می‌دهد با آنکه وی در هرات می‌زیست، در خوش‌نویسی از شیوۀ میرعماد (ه‍ م) تأثیر پذیرفته است (بیانی، احوال ... ، 1 / 143؛ فضائلی، 547). تسلط او بر این شیوه، گاه از تسلط خوش‌نویسانی که شاگرد مستقیم میرعماد بودند نیز بیشتر است. محمد صالح بن ابی‌تراب اصفهانی در «تذکرة الخطاطین»، با آنکه از میرعماد و شاگردانش آگاهیهای ارزشمندی ارائه می‌دهد (نک‍ : سراسر اثر)، نامی از حسن‌خان نمی‌برد؛ ازاین‌رو، می‌توان احتمال داد که وی از قطعه‌های خط میرعماد مشق کرده است. این قطعات می‌بایست در زمانی که میرعماد در ملازمت فرهادخان در خراسان به سر برده، بر جای مانده باشد. به همین سبب، پژوهشگران معاصر حسن‌خان را در شمار خوش‌نویسان مکتب میرعماد طبقه‌بندی کرده‌اند (فضائلی، همانجا؛ کریم‌زاده، 124). 
آثار حسن‌خان افزون بر استواری خط، ترکیب‌بندیهای ساده و روشن، خالی از هرگونه پیچیدگیهای اضافی برگرفته از شیوۀ میرعماد است. توانایی توأمان حسن‌خان در حکمرانی و امور نظامی و خوش‌نویسی موجب شده که او را صاحب سیف و قلم توصیف نمایند (آذر، همانجا). 
از وقایع روزگار حکومت او در خراسان می‌توان به فرونشاندن متمردان قبچاق در 1039 ق / 1630 م (اسکندربیک، ذیل ... ، 26)، و یاری رساندن در دفع فتنۀ اوزبکیه در 1042 ق که قصد تسخیر قلعۀ ماروچاق را داشتند (همان، 102 بب‍ (، اشاره کرد. در زمان حکومت حسن‌خان، هرات رونق و آبادانی بسیاری یافته بود (محمد معصوم، جم‍ ؛ آذر، همانجا). 
حسن‌خان شعر نیز می‌گفت و «حسن» تخلص می‌کرد (گلچین معانی، «حسن خان ... »، 401؛ صفا، 5(2) / 1111-1114؛ قس: حبیبی، 140، که تخلص وی را «آفتاب» بیان کرده است). گرچه نصرآبادی شمار ابیات دیوان او را قریب 000‘ 3 بیت نوشته است (ص 20)، اما نسخه‌هایی از آن با شمار متفاوت ابیات وجود دارد (آقابزرگ، 9(1) / 243؛ شورا، 1 / 24، 2 / 254؛ مرکزی، 6 / 85؛ منزوی، خطی مشترک، 7 / 853، خطی، 3 / 2297؛ گلچین‌ معانی، همان، 412؛ بشیرحسین، 173-174؛ اشپرنگر، 419؛ ایوانف، 363). 
صفا در کتابخانۀ ملی پاریس نسخه‌‌ای از گزیدۀ دیوان او دیده که دارای مقدمۀ شاعر است و نشان می‌دهد که در این نسخه، تنها اشعاری گزیده شده‌اند که مضمون جدید داشته، و بیتهایی با محتوای بازگفته نیامده است (5(2) / 1113). حسن‌خان منشآتی نیز دارد که در 1350 ش / 1971م، به کوشش ریاض‌الاسلام و با مقدمۀ انگلیسی، با چاپ تصویری در کراچی منتشر شده است (حبیبی، همانجا؛ گلچین ‌معانی، همان، 401). کتابتِ بخش نخستین آن مجموعه را به میرعماد نسبت داده‌اند (ریاض‌ الاسلام، 8؛ حبیبی، همانجا) که محل تردید است. 
حسن‌خان با دانشمندان، هنرمندان و شاعران مجالست داشت و از آنها حمایت می‌کرد (واله، 287). او وارثِ فرهنگی پدر، و پدر هم جانشین و به نوعی میراث‌برِ فرهاد خان قرامانلو، امیر هنردوست و هنرمندپرور بود و بسیاری از هنرمندان و شعرایی که نزد حسین‌خان شاملو مقرب بودند، در دستگاه حسن‌خان نیز حضور داشتند (بیانی، احوال، 1 / 290-292، فهرست ناتمام ... ، 546). ازجملۀ سخنوران و شاعران دستگاه حسن‌خان می‌توان به فصیحی هروی، ملک مشرقی، اوجی نطنزی، جوهری و ناظم هروی اشاره کرد (نصرآبادی، همانجا؛ واله داغستانی، 1 / 256؛ آرزو، 1 / گ 92؛ صبا، 203، 629؛ ه‍ د، 10 / 413). آنان در اشعارشان بارها حسن‌خان را ستوده، و مراتب ارادتشان را به وی بیان داشته‌اند (اوجی، 3، 126؛ ناظم هروی، 551 بب‍ ، نیز جم‍ ؛ برای ارتباط حسن‌خان با هنرمندان، نک‍ : مایل هروی، 7، 12)؛ همچنین، تذکرۀ میخانه یا خرابات را حسن بن لطف الله طهرانی در 1040 ق / 1630 م، به درخواست حسن‌خان تألیف کرده است (گلچین ‌معانی، همان، 411، تاریخ ... ، 2 / 323-326). 
حسن‌خان از امیران علاقه‌مند به کتاب و کتاب‌آرایی نیز بود (ریشار، 215؛ بیانی، احوال، 1 / 155) و در کارگاه هنری‌اش کتابهایی همچون منتخب حدیقۀ سنایی در 1018 ق / 1609 م و منتخب شش دفتر مثنوی در 1028 ق / 1618 م، به خط شاه قاسم کاتب هروی، با دو نگاره (موجود در کتابخانۀ کاخ گلستان، شم‍ 722؛ نک‍ : بیانی، فهرست ناتمام، 545-546؛ گلچین ‌معانی، «حسن‌خان»، همانجا)، یوسف و زلیخای جامی و خمسۀ نظامی، به خط همان خوش‌نویس، و نیز صفات العاشقین از هلالی جغتایی، به خط حسین شهابی هروی تهیه شده است (فکری، 56، 63؛ گلچین‌ معانی، همانجا؛ اسچوکین، 81). 
حسن‌خان در واپسین سالهای عمر گرایشهای مذهبی یافت و در ستایش امام رضا (ع)، اشعاری سرود (نک‍ : نصرآبادی، 20-21؛ هدایت، 120؛ قس: خاتمی، 1 / 67). تاریخ وفات او را با اختلاف و به اشتباه از 1024 ق / 1615 م (سپهر، 91)، تا 1100 ق / 1689 م (گوپاموی، 190؛ غنی، 44)، ذکر کرده‌اند؛ آذربیگدلی نیز به اشتباه زندگی وی را تا دورۀ شاه سلیمان اول (سل‍‍ 1077-1105 ق / 1666-1694 م) ادامه داده است (ص 13). میرزای سنگلاخ به همین اعتبار و به شیوۀ ساختگی و دروغین خود ادعا کرده که مرقعی از حسن‌خان دیده که برای شاه سلیمان نوشته است (2 / 252)؛ اما واله (ص 253) درگذشت وی را در وقایع سال 1051 ق / 1641 م آورده، و محمدمعصوم نیز اول محرم 1051 را روز رسیدن خبر مرگ او نوشته است (ص 290). بنابراین، اواخر ذیحجۀ 1050 / آوریل 1641 را می‌توان تاریخ دقیق مرگ او دانست؛ چرا که این دو نویسنده هم‌زمان با این رویداد می‌زیستند؛ همچنین قطعه خطی از حسن شاملو با تاریخ 1049 ق باقی است (نک‍ : آثار) که نشان می‌دهد او تا این تاریخ زنده بوده، و انتصاب عباسقلی شاملو، پسر حسن شاملو به سمت بیگلربیگی در محرم 1051 ق صورت گرفته (همانجا)، که نشان از درگذشت او پیش از این تاریخ دارد. پیکر حسن‌خان در مشهد به خاک سپرده شده است (اسکندربیک، تاریخ، 2(2) / 942؛ آذر، نیز گوپاموی، همانجاها؛ علی‌حسن‌خان، 134؛ قس: فکری، 62، 88). 
او دست‌کم دارای 4 پسر بوده است: عباسقلی که از سوی شاه صفی به جانشینی پدر منصوب شد (نصرآبادی، همانجا؛ صبا، 520؛ فکری، 63)؛ حسینقلی (واله، همانجا)؛ علیقلی (نصرآبادی، 24)؛ و مرتضى‌قلی (ه‍ م؛ نصرآبادی، 23-24؛ آذر، 21؛ صبا، 731؛ بیانی، احوال، 4 / 1278؛ فکری، 85). 

آثـار

الف ـ گزیدۀ قطعات به خط نستعلیق

 با رقم حسن شاملو و تاریخ: 1. قطعۀ چلیپا 1036 ق، مجموعۀ خصوصی (مرقع رنگین، بش‍‌ )؛ 2. قطعۀ چلیپا 1037 ق، کتابت‌شده برای مرقع ابوالنصر منوچهرخان (بیگلربیگی مشهد)، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، مشهد (بیانی، همان، 1 / 143؛ حبیبی، 504؛ گلچین ‌معانی، همان، 402، 412)؛ 3. قطعۀ 1045 ق، همان کتابخانه (بیانی، نیز حبیبی، همانجاها)؛ 4. قطعۀ 1048 ق، مجموعۀ خصوصی، تهران (مسعودی، بش‍ ). 

ب ـ قطعات بدون تاریخ

1. قطعۀ چلیپا، کتابخانۀ کاخ گلستان، تهران (بیانی، همانجا، نیز فهرست نمونه ... ، 148، 243)؛ 2. قطعۀ چلیپا، مجموعۀ مهدی بیانی، تهران (بیانی، احوال، همانجا، نیز مجموعه، 28، 123، 131)؛ 3. قطعۀ چلیپا، کتابت شده در هرات، مجموعۀ خصوصی، لندن (کریم‌زاده، 259)؛ 4. قطعۀ چلیپا، مجموعۀ خصوصی، تهران (مرقع، 11-12، 42)؛ 5. قطعۀ چلیپا، موزۀ رضا عباسی، تهران ( گلستان ... ، 34)؛ 6. قطعه‌ای موجود درکتابخانۀ ملی پاریس (بیانی، احوال، 1 / 144؛ حبیبی، 711)؛ 7. قطعۀ کتابت‌شده در هرات، در مرقعی در کتابخانۀ بادلیان، آکسفرد (بیانی، همانجا؛ حبیبی، 439-440. 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، تهران، 1337 ش؛ آرزو، علی‌خان، مجمع ‌النفایس، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ آقابزرگ، الذریعة؛ اسکندربیک منشی، ذیل عالم آرای عباسی، به کوشش سهیلی خوانساری، تهران، 1317 ش؛ همو، عالم آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛ افوشته‌ای، محمود، نقاوة الآثار، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1350ش؛ اوجی نطنزی، دیوان، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شفیع، لاهور، 1351 ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، 1363 ش؛ همو، فهرست ناتمام تعدادی از کتب کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1346 ش؛ همو، فهرست نمونۀ خطوط خوش کتابخانۀ شاهنشاهی ایران، تهران، 1329 ش؛ همو، مجموعه، تهران، 1363 ش؛ تقی‌الدین کاشی، محمد، خلاصة الاشعار، به کوشش عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی، تهران، 1384 ش؛ حبیبی، عبدالحی، هنر عهد تیموریان و متفرعات آن، تهران، 1355 ش؛ خاتمی، احمد، تاریخ ادبیات ایران در دورۀ بازگشت ادبی (از سقوط صفویه تا استقرار مشروطه)، تهران، 1373 ش؛ ریشار، فرانسیس، جلوه‌های هنر پارسی، ترجمۀ ع. روح‌بخشان، تهران، 1383 ش؛ سپهر، هدایت‌الله، تذکرۀ خوشنویسان، تهران، یساولی؛ شورا، خطی؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364 ش؛ علی حسن خان، صبح گلشن، بهوپال، 1295 ق؛ غنی، محمد، تذکرة الشعراء، علیگره، مطبع انسی تیوت گزت؛ فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، اصفهان، 1362 ش؛ فکرت، محمد آصف، «حسن‌خان شاملو»، آن روزها (نک‍ : مل‍ ، فکرت)؛ فکری سلجوقی، ذکر برخی از خوشنویسان و هنرمندان، کابل، 1349 ش؛ کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار میرعماد الحسنی السیفی القزوینی، لندن، 1380 ش؛ گلچین ‌معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1350 ش؛ همو، «حسن‌خان شاملو»، آینده، تهران، 1369 ش، س 16، شم‍ 5- 8؛ گلستان خیال، به کوشش فاطمه کریمی، تهران، 1367 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج الافکار، بمبئی، 1336 ش؛ مایل هروی، غلامرضا، میرزایان برناباد، تهران، 1348 ش؛ محمدصالح بن ابی‌تراب اصفهانی، «تذکرة الخطاطین»، به کوشش پژمان فیروزبخش، نامۀ بهارستان، تهران، 1384-1385 ش، س 6 و 7، شم‍ 1 و 2؛ محمد معصوم اصفهانی، خلاصة السیر، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1368 ش؛ مرقع، به کوشش منوچهر قدسی، تهران، 1363 ش؛ مرقع رنگین، تهران، 1364 ش؛ مرکزی، خطی؛ مسعودی، محمدعلی، برگزیده‌ای از مجموعۀ خصوصی، تهران، 1356 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ میرزای سنگلاخ، تذکرة الخطاطین، تبریز، 1295 ق؛ مینورسکی، و.، سازمان اداری حکومت صفوی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1334 ش؛ ناظم هروی، فرخ حسین، دیوان، به کوشش محمد قهرمان، مشهد، 1374 ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، تهران، 1317 ش؛ واله، محمد یوسف، «خلدبرین»، همراه ذیل عالم آرای عباسی (نک‍ : اسکندربیک منشی)؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران، 1385 ش؛ نیز: 

Fekrat, www.fekrat.kateban.com / entryprint1177.html (acc.oct. 18, 2010); Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta , 1985; Riazul Islam, introd. The Shāmlū Letters, Krachi, 1971; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Osnabrück, 1979; Stchoukine, I., Les Peintures des manuscrits de Shāh ʿAbbās I ^er, Paris, 1964.  

حمیدرضا افسری