حسن بن نوح

حَسَنِ بْنِ نوح، دانشمند اسماعیلی‌مذهب (د 11 ذیقعدۀ 939 ق / 4 ژوئن 1533 م). 
از تاریخ ولادت و جزئیات زندگی او، جز اشارات مختصری که خود در کتاب الازهار آورده (ایوانف، 83؛ تریتن، 38)، اطلاعی در دست نیست. چنان‌که خود گفته، در کهمبات / کمبات (ناحیه‌ای در ایالت گجرات هند) زاده شد (پوناوالا، 178). از لقب بهروچی که مجدوع (ص 77) به وی نسبت داده، برمی‌آید که محتملاً سالیان درازی در بهروچ / بروچ (ناحیه‌ای در ایالت بمبئی هند) زیسته است. وی مقدمات علوم را در زادگاه خویش فرا گرفت و در حدود سال 904 ق / 1499 م برای ادامۀ تحصیل رهسپار یمن شد (پوناوالا، ایوانف، همانجاها). چنان‌که در جلد اول کتاب الازهار آمده، وی در یمن پس از پشت سر نهادن دشواریهای بسیار، به محضر حسن بن ادریس، بیستمین داعی اسماعیلی یمن (د 918 ق / 1512 م) نائل شد و نزد وی به شاگردی پرداخت (پوناوالا، تریتن، همانجاها؛ مجدوع، 78؛ GAL, S, II / 563). او آثاری را که در این دوره نزد استادش خوانده، در مقدمۀ کتاب خویش وصف کرده است. افزون بر این، حسن بن نوح با علی بن حسین بن ادریس، بیست و دومین، و نیز محمد ابن حسن، بیست و سومین داعی اسماعیلی مصاحبت و ارتباط نزدیک داشته است. وی بعدها چنان ارج و مقامی یافت که یوسف بن سلیمان، بیست و چهارمین داعی اسماعیلی (د 974 ق / 1566 م)، او را به‌عنوان مشاور خود برگزید (پوناوالا، همانجا). 

آثـار

1. الازهار و مجمع الانوار الملقوطة من بساتین الاسرار و مجامع الفواکه الروحانیة و الثمار. در حقیقت تألیف همین اثر بود که موجب شهرت حسن بن نوح شد. چنان‌که خود می‌گوید: وی نگارش آن را در 931 ق آغاز و احتمالاً پس از 933 ق تکمیل کرد (نک‍ : پوناوالا، 179؛ ایوانف، همانجا). حسن بن نوح در این اثر، با گردآوری آثار پیشینیان، به بررسی جامع تاریخ و عقاید اسماعیلیه پرداخته است. بیشتر مباحث مهم این کتاب، بیان فضایل پیامبر (ص)، ائمه (ع) و داعیان اسماعیلی، نیز مسئلۀ جانشینی پس از مرگ «الآمر» و غیبت «امام طیّب» و ادامۀ امامت میان جانشینان او ست. مؤلف در این بحث، از کتابهای اسماعیلیه همچون عیون الاخبار ادریس بن حسن، رسالۀ تحفة القلوب حاتم بن ابراهیم، و رسالۀ الموجزة الکافیة فی آداب الدعاة و الحدود احمد بن محمد نیشابوری بهره برده است (مجدوع، 78- 79؛ پوناوالا، همانجا؛ ایوانف، 84). بررسی خلافت ابوبکر و عمر و عثمان، ماجرای فدک، و گزیده‌هایی از خطبۀ شقشقیۀ نهج‌البلاغه دیگر مباحث مهم این کتاب را تشکیل می‌دهد (مجدوع، 81-85؛ پوناوالا، 180؛ ایوانف، 85). بخشهایی نیز به اثبات امامت علی ابن ابی‌طالب (ع) اختصاص یافته و مؤلف در طی آن از منابع گوناگونی چون المفاخر و المآثر حاتم بن ابراهیم، شرح نهج‌البلاغة، التاریخ المختصر مؤید شافعی، تفسیر کبیر فخرالدین رازی، و شرح الملوک ابوالولید طرسوسی (پوناوالا، 181-182؛ مجدوع، 84-85؛ ایوانف، 86) سود جسته است. این کتاب به اشتباه به احمد حمیدالدین شیرازی کرمانی نیز نسبت داده شده است (نک‍ : قائمة ... ، 2).  
از مجلدات هفت‌گانۀ این کتاب به‌طور پراکنده نسخه‌هایی در دانشگاه آمریکایی بیروت، مجموعۀ فیض بمبئی، مجموعۀ همدانی دانشگاه ویسکانسن، مجموعۀ آسیایی اسماعیلیۀ کراچی، کین‌کاب والای هند، مجموعۀ شیخ عبدالقیم در بمبئی، و مجموعۀ ملاقربان حسینی در هند موجود است. جلد اول این کتاب را عادل عوّاء در منتخبات اسماعیلیه به چاپ رسانده است (پوناوالا، 179-183). 
2. اثری با عنوان امامة امیرالمؤمنین علیه‌السلام را نیز به حسن بن نوح نسبت داده‌اند (آقابزرگ، 2 / 339). نسخه‌ای از این کتاب را آقابزرگ در کتابخانۀ شیخ قاسم بن حسن آل محیی‌الدین جامعی نجفی دیده بوده که در آن تصریح شده این کتاب جلد ششم الازهار است (همانجا). آقابزرگ در این باب اظهار تردید کرده است (2 / 340)، اما مقایسۀ نسخ موجود از جلد ششم الازهار و کتاب امامة، این نکته را تأیید می‌کند (نک‍ : ایوانف، همانجا؛ مجدوع، 83-84). این کتاب در 62 جزء است. چند جزء اول آن شامل برخی از مناظرات اسماعیلیان، و نزدیک به 60 جزء دیگر، به اثبات امامت و معجزات و ذکر مناقب و فضایل ائمه (ع) اختصاص یافته است. مؤلف در تألیف این اثر از منابع بسیاری چون کتابهای اهل سنت بهره برده است (آقابزرگ، همانجا). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ قائمة بالمخطوطات العربیة المصورة بالمیکروفیلم من الجمهوریة العربیة الیمنیة، قاهره، 1967 م؛ مجدوع، اسماعیل، فهرسة الکتب و الرسائل، به کوشش علینقی منزوی، تهران، 1344 ش / 1966 م؛ نیز: 

Ivanow, W., Ismaili Literature: A Bibliographical Survey, Tehran, 1963; Poonawala, I. K., Biobibliography of Ismāʿīlī Literature, California, 1977; Tritton, A. S., «Notes on Some Ismaïli Manuscripts», Bulletin of the School of Oriental Studies, London, 1933-1935, vol.
فریبا شکوهی