حسن، زکی محمد

حَسَن، زکی محمد (1326-1377 ق / 1908-1957 م)، مورخ هنر مصری، که با روشهای معاصر به تحقیق پایه‌ای دربارۀ آثار هنری سرزمینهای اسلامی پرداخته ‌است. 
زکی محمد حسن تحصیلات عالی را در دانشگاه قاهره آغاز کرد و در 1353 ق / 1934 م در پاریس، درجۀ دکتری را با ارائۀ پایان‌نامۀ خود دربارۀ تاریخ و فرهنگ مصر در دورۀ طولونی (سدۀ 3 ق / 9 م) به دست آورد . او پس از تحصیلات دانشگاهی، در کشورهای آلمان، انگلستان و اسپانیا به تحقیق پرداخت که از جملۀ آنها به کارآموزی او در موزۀ برلین باید اشاره کرد (نک‍ : گرابار، 209؛ ورنوا، 52؛ سحاب، «ب»). وی پس از بازگشت به مصر در دانشگاه قاهره، به تدریس تاریخ در گروه دانشگاهی آثار باستانی پرداخت و زیر نظر گاستون ویت و سپس، محمد مصطفى، کار را در موزۀ هنر عرب ــ که در 1371 ق / 1952 م به موزۀ هنر اسـلامی تغییر نـام یـافت ــ آغازکرد؛ او در مؤسسۀ باستان‌شناختی دانشگاه فؤاد اول نیز با کپل کرسول، مشغول کار شد (گرابار، ورنوا، همانجاها). 
زکی محمد حسن از 1367 ق / 1948 م سرپرست هنرها در دانشگاه فؤاد اول شد و با درگذشت ویت در 1370 ق / 1951 م، ادارۀ موزۀ عرب را بر عهده گرفت؛ بدین‌سان توانست به بازشناسی، بازگویی و انتشار آثار هنری آنها بپردازد (ورنوا، 52, 61، نیز حاشیۀ 152). چندی نگذشت که به‌سبب آشوبهای سیاسی 1371 ق / 1952 م در مصر و کودتای محمد نجیب، وی از علایق بومی خود دست کشید و به عراق رفت و در دانشگاه بغداد، مدیریت گروه باستان‌شناسی و تمدن را عهده‌دار شد (نک‍ : گلداشمیت، 150-151؛ گرابار، همانجا؛ ورنوا، 52). 
زکی محمد حسن از معدود پژوهشگران نسل خود بود که در پی شهرت پایدار هنر اسلامی در اروپا ــ که از اوایل سدۀ 14 ق / 20 م آغاز شده بود ــ به قلم‌زدن پرداخت («هنر ... »، 548-549؛ ورنوا، 51). وی چهره‌ای شاخص از همین نسل بود که در کشورهای توسعه‌نیافته متولد شد و با استفاده از روشهای پژوهشی غرب، به تحقیق دربارۀ اهمیت فرهنگ بومی سرزمین خود و معرفی آن پرداخت. او آثار خود را برای استفادۀ آموزشی مخاطبان بومی و غالباً به زبان عربی می‌نوشت (گرابار، همانجا؛ ورنوا، 52). 
آنچه در تألیفات زکی محمد حسن جلب توجه می‌کند، نگرش سنتی جامعۀ مسلمانان به هنرهای تجسمی، محدودیتهای موجود در فرهنگ اسلامی در زمینۀ هنر و همچنین راههایی است که هنر برای رهایی خود از آن محدودیتها گشوده است (نک‍ : گرابار، همانجا). حسن تصویرگریِ اسلامی را برپایۀ اعتقاد به تحریم آن در صدر اسلام تحلیل کرده است. او به پیروی از اندیشۀ عالمان الٰهیات متجدد، این‌گونه استدلال کرده که در قانون اسلامی، امکان تصویرسازی وجود داشته است. 
دربارۀ اندیشۀ زکی محمد حسن راجع به تصویرگری و دیگر هنرها، تألیفاتش نشان می‌دهد که علاقۀ درونی او به جنبه‌های فرهنگیِ هنر، سخت تحت‌الشعاع حل مسائل فنی بوده، و او آنها را به سادگی و بی‌نیاز از وسواس پاسخ داده‌است (نک‍ : ورنوا، همانجا). 
نمونۀ برخی از ویژگیهای روش علمی یادشده، در تألیفات او مانند التصویر فی الاسلام عند الفرس (چ بیروت، 1401 ق) بازتاب یافته‌است (نک‍ : گرابار، همانجا). کتاب دیگر او، کنوز الفـاطمیین ــ که در 1356 ق/1937 م منتشر شد ــ اثری استـوار دربارۀ هنر دورۀ فاطمی اعم از کتاب‌سازی، جواهرسازی، پوشاک‌دوزی، فرش‌بافی و جز آنها ست. این تحقیق بر مبنای متون و اشیاء موجود در موزۀ هنر اسلامی قاهره و مجموعه‌های دیگر، به رشتۀ تحریر درآمده‌است و از نظر فراگیری و جامع بودن، می‌توان آن را اثری بسیار مهم در حیطۀ خود دانست (نیز چ بیروت، 1401 ق). این دو تألیف زکی محمد حسن با نامهای تاریخ نقاشی در ایران و گنجینه‌های فاطمیان به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند. 
افزون بر التصویر فی الاسلام عند الفرس، در دیگر آثار او نیز توجهی خاص به هنر ایران دیده می‌شود. ازجمله دفتری از او به نام الفنون الایرانیة فی العصر الاسلامی (چ بیروت، 1401 ق) به یادگار است که در آن، با بررسی مصادیق غالب موزه‌ایِ هنرهای اسلامی ایران، جایگاه کیفی و کمی ایران شناسانده شده است. او در این کتاب، نخست به معرفی هنر معماری ایران در دوران اسلامی پرداخته، و سپس، سایر هنرهای این سرزمین مانند هنر کتاب‌آرایی، قالی، پارچه، فلز و جز آنها و نیز تأثیرشان را در گسترۀ دیگر سرزمینهای اسلامی شرح داده است. این اثر نیز با نام تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام به فارسی ترجمه شده است. 
کتاب فنون الاسلام (چ بیروت، 1401 ق) زکی محمد حسن، از کارهای موفق پژوهشگری شرقی در موضوع خود است. او این اثر تک‌جلدی را به پیروی از دانشمندان غربیِ هم‌زمان خود جدا از تحقیقات تک‌نگاشتی نوشته و در آن، به کلیۀ هنرهای اسلامی پرداخته است که ثمره‌ای از فرایند تخصصی نویسنده به ‌شمار می‌رود. تألیف کتابی با این موضوع، نمونه‌ای از نگریستن به هنر شرقی از چشم‌انداز متدولوژی غربی در نیمۀ اول سدۀ 20 م است. 
آخرین اثر برجستۀ این پژوهشگر، اطلسی برای معرفی آثار هنری به نام اطلس الفنون الزخرفیة و التصاویر الاسلامیة (چ بیروت، 1401 ق) است (نک‍ : گرابار، همانجا). این مجموعه در قطع رحلی و دارای 567 صفحه عکس و توضیح، به ترتیب موضوعی ـ تاریخی دربارۀ آثار سفالگری، منبت‌کاری، فلزکاری و دیگر گونه‌های اشیاء دورۀ اسلامی و همچنین دربارۀ کارهایی است که هنرمندان غربی با الهام از هنرهای مسلمانان آفریده‌اند. در مقدمۀ این اطلس جامع می‌توان آخرین اشارات حسن را دربارۀ هنر اسلامی مطالعه کرد. 

دیگر کتابهای زکی محمد حسن که در بیروت، در 1401 ق / 1981 م و تحت عنوان «الاعمال الکاملة للدکتور زکی محمد حسن» چاپ و منتشر شده، اینها ست: الرحالة المسلمون فی العصور الوسطى؛ الصین و فنون ‌الاسلام؛ و الفن‌ الاسلامی فی مصر. جز کتاب آخر، باقی آثار وی تا 1390 ش / 2011 م به فارسی ترجمه شده‌اند. 

مآخذ

سحاب، ابوالقاسم، مقدمه بر تاریخ نقاشی در ایران زکی محمد حسن، ترجمۀ همو، تهران، 1328 ش؛ نیز: 

Goldschmidt, A., Biographical Dictionary of Modern Egypt, Cairo, 2000; Grabar, O., «Hasan, Zaki Muhammad», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1998, vol. XIV; «Islamic Art, Historiography, c. 1900 - c. 1945», ibid, vol.XVI; Vernoit, S., «Islamic Art and Architecture» Discovering Islamic Art, London / New York, 2000. 
یدالله غلامی