حسکانی

حَسْکانی، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد حذّاء (د پس از 470 ق / 1077 م)، محدث و فقیه اهل نیشابور. 
خاندان حسکانی منسوب به عبدالله بن عامر بن کُریز، از سرداران عرب در عصر خلافت عثمان بود که پس از سرکوب شورشهای ناحیۀ خراسان، آنجا را تحت کنترل مسلمانان درآورد (فارسی، انتخاب صریفینی، 464؛ ذهبی، تذکرة ... ، 3 / 1200؛ نیز نک‍ : ابن‌حجر، 5 / 14؛ سمعانی، 2 / 352-353). گفته‌اند که حسکانی عمر طولانی کرد، ولی کسی تاریخ تولد و مرگ او را ثبت نکرده است (فارسی، انتخاب ناشناس، 189؛ سیوطی، 442؛ ذهبی، همانجا). حسکانی به دلیل احاطه بر متون و سند احادیث نبوی و علم به جرح و تعدیل آنها لقب حاکم داشت که در طبقه‌بندی محدثین، برتر از القاب حجت، حافظ، محیط، و استاد به شمار می‌رود (مؤیدی، 1 / 319). پدرش ابومحمد عبدالله حذاء نیز راوی حدیث بود و در نیشابور جلسات تذکیر و وعظ داشت (فارسی، همان، 170). دو تن از پسران حسکانی به نامهای صاعد و وهب‌الله همچون پدر و اجداد خود، به روایت و جمع حدیث می‌پرداختند (همان، 135، 408). 
حسکانی افزون‌بر روایت حدیث از پدر، از مشایخی همچون ابوالحسن محمد بن حسین علوی نیشابوری (د 401 ق / 1011 م)، ابوعبدالله حاکم نیشابوری (د 405 ق / 1014 م)، ابوطاهر محمد بن محمش زیادی (د 410 ق / 1019 م)، عبدالله بن یوسف بن احمد بن بامویۀ اصفهانی (د 409 ق) و طبقۀ آنها، همچنین از اصحاب حاتم اصم (د 237 ق / 851 م)، ابوالحسن اسفراینی (د 440 ق / 1048 م)، ابوعبدالله دینوری ابن‌فنجویه (د 440 ق)، و ابوالحسن علی بن احمد ابن عبدان (د 450 ق / 1058 م) حدیث روایت کرده است. او به‌طور خاص از ابوبکر احمد بن محمد بن حارث فقیه اصفهانی (د 430 ق / 1039 م) و احمد بن علی بن فنجویه (د 428 ق / 1037 م) نیز علم آموخت و از ابوعبدالله مزکی، ابوحسان، ابن‌باکویه، نصروی و مشایخ هم‌طبقۀ آنها نیز حدیث روایت کرده است (همو، انتخاب صریفینی، همانجا؛ ذهبی، همانجا، تاریخ ... ، 32 / 306). حسکانی افزون بر استماع حدیث در نیشابور، برای جمع‌آوری حدیث به مرو هم سفر کرد (فارسی، انتخاب ناشناس، 189). او همچنین از قاضی ابوعلاء صاعد بن سیار هروی (د 495 ق / 1102 م) حدیث شنید و فقه آموخت (همو، انتخاب صریفینی، همانجا؛ عبدالقادر، 2 / 496). برخی تذکره‌نویسان گفته‌اند که ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی (د 385 ق / 995 م) از حسکانی روایت کرده است (همو، 2 / 497).
حسکانی را به‌رغم دانش‌اندوزی از برخی فقیهان بنام شافعی، محدث و فقیهی حنفی دانسته‌اند (همو، 2 / 496). ذهبی او را در طبقۀ چهاردهم محدثین نام برده است ( تذکرة، همانجا). نویسندۀ المختصر من کتاب السیاق اشاره می‌کند که حسکانی در اواخر عمر خود به مذهب عدل گرایش یافت (فارسی، انتخاب ناشناس، همانجا). ذهبی نیز به تشیع وی اشاره دارد و می‌نویسد که او در تصحیح خبر ردالشمس، تشیع و تبحر خود را در علم حدیث نشان‌داده‌است (همانجا). 
حسکانی از طریق استادش ابوالحسن بن قاسم بن احمد فارسی (د 442 ق)، احادیثی از شیخ صدوق ابن‌بابویه روایت کرده و از این طریق، با حلقۀ محدثان شیعه ارتباط داشته است (نک‍ : شواهد ... ، 1 / 168). ابن‌شهرآشوب (ص 69) نام حسکانی را به دلیل تألیفاتی که دربارۀ امام علی (ع) داشت، در فهرست مؤلفان شیعه آورده است، اما ابن‌طاووس او را از جملۀ اهل سنت برمی‌شمارد ( اقبال ... ، 2 / 251). آقابزرگ به نقل از نویسندۀ ریاض العلماء می‌نویسد که تشیع حسکانی نزد شیعه مسلم است و چه‌بسا او به‌سبب تقیه، مذهب خود را مخفی می‌داشت (افندی، 3 / 256-257، 296-300؛ آقابزرگ، 8 / 196).
گرچه گفته‌اند که حسکانی در موضوعات مختلف، دفاتر حدیث تنظیم کرده بود (فارسی، همان، 135)، آنچه از آثار وی در منابع ذکر شده، همگی در موضوع فضایل و مناقب امام علی و اهل بیت (ع) است. آثار حسکانی افزون بر اینکه در محافل زیدی خراسان مورد استفاده بود، از طریق برخی زیدیه همچون زیـد بن حسن بن علـی بیهقی به یمن انتقال یافت (نک‍ : ابراهیم بن قاسم، 1 / 446). ازجمله کتاب الاربعون العلویة که جعفر بن احمد یمانی آن را با واسطه از طریق حسکانی روایت کرده است (نک‍ : ص 43) و متن دعای افتتاح را می‌توان نام برد (ابراهیم بن قاسم، 2 / 663). همچنین حسکانی یکی از راویان مسند زید بن علی است که زید ابن حسن بن علی بیهقی آن‌را از طریق وهب‌الله پسر حسکانی روایت کرده است (همو، 2 / 665؛ مؤیدی، 1 / 319؛ نیز نک‍ : مسند زید بن علی، 35).

آثـار

 تألیفات حسکانی را حدود 100 اثر دانسته‌اند (فارسی، همان، 189) که تنها نام برخی از آنها را می‌دانیم؛ از آن جمله است:
1. شواهد التنزیل لقواعد التفضیل. مؤلف این اثر را در پاسخ به ادعای یکی از مشایخ کرامیۀ خراسان نوشته است که در نزاع خود با نقیب علویان، ادعا کرده بود که هیچ‌یک از آیات قرآن کریم در شأن امام علی (ع) نازل نشده است (1/ 19-20، 2/377). شواهدالتنزیل که به گفتۀ مؤلف، با شتاب و به طریق ایجاز نوشتـه شده است (همانجاها)، دو بخش دارد: بخش نخست (1/20-72) مربوط به خصایص و مناقب امام علی (ع) است و بخش دوم آن (1/73 بب‍ ) به ذکر آیاتی می‌پردازد که در حق اهل بیت و امام علی (ع) نازل‌شده‌است. نویسنده در اثر خود از برخی منابع شیعی همچون تفسیر عیاشی، تفسیر فرات کوفی و تفسیر حبری بهره‌برده‌است (1/15، 56، 146، جم‍ ؛ طباطبایی، 139-146). شواهد التنزیل در اختیار برخی از دانشمندان شیعه همچون ابن‌طاووس ( الطرائف، 35) و ابن‌شهرآشوب (همانجا) بوده است، گرچه برخی از علما همچون افندی آن‌را ندیده بودند و در توضیح موضوع کتاب به‌احتمال سخن گفته‌اند (3/296). شواهد التنزیل در 1393 ق در بیروت و در 1411 ق در تهران به چاپ رسیده و فخرالدین کسایی آن را با عنوان بصائر یا قرآن و اهل بیت به فارسی ترجمه کرده است.
2. «فضائل شهر رجب»، رساله‌ای است در فضایل اعمال ماه رجب کـه بـه ضمیمۀ چاپ دوم شواهـد التنزیل (2/ 488 بب‍ ) نیز در میراث حدیث شیعه به کوشش محمدباقر محمودی به چاپ رسیده است (ص 53 بب‍ ‌).
3. [مسألة فی] تصحیح خبر ردالشمس لعلی بن ابی‌طالب و ترغیم النواصب الشمس. حسکانی در این اثر حدیث ردالشمس را با توجه به سلسله‌راویان اهل سنت تصحیح کرده، که از سوی بسیاری از علمای اهل سنت مورد نقد قرارگرفته است (ابن‌تیمیه، 172 بب‍ ؛ نیز نک‍ : ابن‌کثیر، 6 / 88، 93-94). 
4. خصایص علی بن ابی ‌‌طالب فی القرآن (ابن‌شهرآشوب، همانجا) یا خصایص امیرالمؤمنین (ع) من القرآن المبین (آقابزرگ، 7 / 166). 
5. دعاء الهداة الى اداء حق الموالاة، که به گفتۀ مؤلف، در 10 جلد و مشتمل بـر اسانید حدیث غدیر خم بوده است (نک‍ : شواهد، 1 / 252؛ ابن‌طاووس، اقبال، 2 / 239، 251؛ آقابزرگ، 8 / 196). 
6-14. طیب الفطرة فی حب العترة، که حسکانی در کتاب شواهد (1 / 340) از آن نام برده‌است؛ تنظیم اسانید حدیث «انا مدینة العلم» که به‌صورت کتابی مجزا بوده است (همان، 1 / 110)؛ رساله‌ای در تقدم امام علی (ع) در اسلام (همان،1 / 118)؛ الارشاد الى اثبات نسب الاحفاد (همان، 1 / 166)؛ رسالة فی مؤاخاة رسول الله علیاً صلوات الله علیهما (همان، 1 / 358)؛ الخصائص (همان، 1 / 490، 2 / 17)؛ اثبات النفاق (همان، 1 / 551)؛ کتاب القمع [ النواصب] (همان، 2 / 36)؛ الحاوی لاعلی المرقات (همان، 2 / 361). 
همان‌گونه که آشکار است همگی این آثار دربارۀ منزلت و مناقب اهل بیت به‌ویژه امام علی (ع) تنظیم‌شده‌است. همچنین فارسی (همان، 170) می‌نویسد که حسکانی احادیثی را که از پدرش شنیده بـود، با نام الفوائد جمع کـرده است (نیز نک‍ : همو، انتخاب صریفینی، 438).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابراهیم بن قاسم، طبقات الزیدیة الکبرى، به کوشش عبدالسلام بن عباس وجیه، عمان، 1421 ق / 2001 م؛ ابن‌تیمیه، احمد، منهاج السنة النبویة، به‌کوشش محمد رشاد سالم، ریاض، 1406 ق / 1986 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1415 ق / 1995 م؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، معالم ‌العلماء، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1353 ق؛ ابن‌طاووس، علی، اقبال الاعمال، به‌کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، 1414 ق؛ همو، الطرائف، قم، 1399 ق؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، به‌کوشش علی شیری، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به‌کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ جعفر بن احمد یمانی، الاربعون العلویة، به کوشش عبدالفتاح کبسی، عمان، 1423 ق / 2002 م؛ حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، 1411 ق / 1990 م؛ همو، «فضائل شهر رجب»، به‌کوشش محمدباقر محمودی، میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم، 1382 ش، ج 11؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به‌کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ همو، تذکرة الحفاظ، بیروت، 1374 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395 ق / 1975 م؛ سیوطی، طبقات الحفاظ، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ طباطبایی، کاظم و طاهره رضی، « تفسیر عیاشی و بازیابی اسانید در روایـات آن در شواهـد التنزیل»، مقالات و بررسیها، تهران، 1385 ش، شم‍ 79؛ عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیئة، به‌کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1413 ق / 1993 م؛ فارسی، عبدالغافر، سیاق تاریخ نیسابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، 1403 ق / 1362 ش؛ همو، همان، انتخاب ناشناس، تهران، 1384 ش؛ مسند زید بن علی، به‌کوشش عبدالواسع واسعی، بیروت، 1966 م؛ مؤیدی، مجدالدین، لوامع الانوار، صعده، 1414 ق / 1993 م.

مسعود تاره