ابن ابی لیلی

اِبْنِ اَبی لِیلى، ابوعیسی عبدالرحمن بن یسار انصاری كوفی (د 83ق / 702م)، فقیه، قاضی، قاری و محدث شیعی. تاریخ دقیق زادن عبدالرحمن روشن نیست. ابونعیم (4 / 353) گفته است كه او در روزگار خلافت ابوبكر تولد یافت، اما به گفتۀ دیگر مورخان او در زمان خلافت عمر ــ 6 سال مانده به پایان خلافت وی ــ زاده شد (ابن حجر، 6 / 260؛ خطیب، 10 / 199). پدر او ابولیلی، مدنی انصاری و از یاران پیامبر (ص) بود كه همراه وی در جنگ احد و جنگهای پس از آن شركت جست و سپس به كوفه كوچید و در كنار علی (ع) جنگید و در ركاب او در جنگ صفین شهید شد (نووی، 1(1) / 303). عبدالرحمن از تابعین و از محدثان بنام اسلامی است كه به گفتۀ خود حدود 120 تن از اصحاب پیامبر را دیده (ابونعیم، 4 / 351) واز بسیاری از آنان حدیث شنیده و نقل كرده است. بنام‌ترین كسانی كه وی از آنان حدیث روایت كرده عبارتند از مُعاذبن جَبَل (ابن حبّان، 2 / 49)، مقداد، ابن‌‌مسعود، سهل بن حنیف، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، قیس‌بن سعد، عبدالله بن زید بن عبدربه، ابوموسی، ام هانی دختر ابوطالب، انس، صهیب، عبدالله بن عكیم، عبدالرحمن بن سمرة، اسیدبن حضیر (ابن‌حجر، همانجا)؛ و نیز ابوسعید خدری (نوری، 1(1) / 304)، عمر، عثمان، علی (ع)، سعدبن ابن وقاص، بلال، حذیفه، ابوذر، عبدالله بن عباس، ابن عمر، ابی بن كعب، كعب بن عجزة، براء‌بن عازب، ابودرداء، ابوایوب، پدر خود ابولیلی، زیدبن ارقم، ثوبان و ابوجحیفة (ابونعیم، 4 / 353).
رجال‌شناسان عموماً ابن ابی لیلی را به نیكی و پارسایی و پرهیزكاری ستوده و او را ثقه دانسته‌اند، ولی برخی از آنان در اینكه وی مستقیماً از مشایخی مانند عمر و بلال روایت كرده باشد تردید كرده‌اند (نووی، همانجا؛ ابن حجر، 6 / 261). وی از پیروان امام علی (ع) و از مدافعان او در برابر مخالفان بود. در جنگ جمل رایت او را در دست داشت (ابن‌خلكان، 3 / 126) و در جنگهای صفین و نهروان نیز حضور و شركت داشت و برخی از رویدادهای صفین را روایت كرده است (خطیب، 10 / 200؛ طوسی، 98؛ طبری، 2 / 1086). ابن ابی لیلی پس از علی (ع) همچنان به راه او پایدار ماند. در روزگار فرمانروایی حجاج بن یوسف ثقفی (د 95ق / 714م) ابتدا از سوی وی در كوفه منصب قضا یافت، اما پس از چندی مورد خشم قرار گرفت و بركنار شد. حجاج از او خواست كه علی (ع) را ناسزا گوید، اما وی خودداری كرد (ذهبی، 1 / 58). حجاج هم چندان او را تازیانه زد كه پشتش سیاه شد (قهپایی، 4 / 72). ازاین‌رو هنگامی كه ابن اشعث در 83ق / 702م با حجاج به پیكار برخاست، ابن ابی لیلی بی‌درنگ به یاری ابن‌اشعث شتافت. در تاریخ مرگ و چگونگی درگذشت او اختلاف است، ولی بیش‌تر مورخان سال 83ق را پذیرفته‌اند (خطیب، 10 / 201-202).
ابن‌جزری (ص 376) آورده است كه ابن ابی‌لیلی علم قرائت را از علی (ع) آموخت. به گفتۀ ابونعیم (4 / 351) خانۀ او محل تجمع قاریان بود و بااینكه در آن روزگار اجتهاد و فتوا به‌گونه‌ای كه در روزگاران بعدی مطرح شد، آشكارا طرح نشده بود، ابن‌ابی‌لیلی در مسائل فقهی و علم احكام صاحب نظر بود و برخی از آرای فقهی او را بلاذری آورده است (صص 433-434). با اینهمه او در حدیث شهرت دارد و كسان بسیاری از وی حدیث شنیده و نقل كرده‌اند، از جمله: مجاهد، عمروبن مرة، عطاءبن سائب، اعمش، شعبی، زیدبن حارث، عبدالاعلی، حكم بن شعبة (ابونعیم، 4 / 351-355)، نیز فرزندش عیسی و نوه‌اش عبدالله بن عیسی، و همچنین عمرو بن میمون، ثابت بنانی، حكم بن عُتَیبه، حصین بن عبدالرحمن، یحیی بن جزار، هلال الوزان، یزید بن ابی‌زیاد، ابواسحاق شیبانی، منهال بن عمرو، عبدالملك بن عمیر و اسماعیل بن ابوخالد (ابن حجر، 6 / 260-261).

مآخذ: ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة، قاهره، 1351ق / 1932م؛ ابن حبان، محمد، المجروحین، به كوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، دارالمعرفة؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1325-1326ق؛ ابن‌خلكان، وفیات؛ ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله، حلیة الاولیاء، بیروت، 1405ق / 1985م؛ بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، به كوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، 1398ق / 1978م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربی؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، به كوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348ش؛ قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، به كوشش ضیاءالدین اصفهانی، اصفهان، 1384ق؛ نووی، محیی‌الدین بن شرف، تهذیب الاسماء، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
حسن یوسفی اشکوری