ابکاریوس

اَبْكارْیوس، خانواده‌ای ارمنی گریگوری كه در سدۀ 13ق / 19م در بیروت ساكن بودند و چند تن از افراد آن در تاریخ و ادبیات عرب شهرتی یافتند (زیدان،4 / 260).
پدر ایشان یعقوب آغا فرزند اَبكار، در بیروت زندگی می‌كرد و ابراهیم پاشا (د 1312ق / 1894م) در دوران فتح شام وی را مورد عنایت قرار داد (سركیس، 1 / 23). ناصیف یازیجی سال درگذشت او (1261ق / 1845م) را در ماده تاریخی به شعر درآورده است (دیوان، 413). از این خاندان، این افراد شهرت یافته‌اند:
 

الف ـ اسكندر آغا پسر یعقوب (د 1303ق / 1885م)

ادیب، روزنامه‌نگار و مورخ. وی در بیروت به دنیا آمد و در مدرسۀ ملی بیروت و دانشكدۀ آمریكایی آن شهر به تحصیل پرداخت (داغر، 3(1) / 50) و در آغاز بیش‌تر به ادبیات و تاریخ اهتمام داشت (بستانی ف). سپس سفری به اروپا كرد و به بیروت بازگشت، آنگاه از 1291ق / 1874م در مصر اقامت گزید و به ستایش بزرگان آن دیار پرداخت و از این طریق به مناصب گوناگونی رسید و در دستگاه اسماعیل صدیق پاشا (د 1312ق / 1895م) وزیر دارایی وقت مصر، پایگاهی بلند یافت (شیخو، 3 / 131؛ بستانی ف). وی را به دلیل تألیفات متعدد و نگارش مقالاتی تحت عنوان «المآثر الخدیویة و وزراء الحكومة المصریة» در نشرۀ الجنان و ارتباط با دستگاه خدیوی مصر از شخصیتهای فعال دوران نهضت ادبی در نیمۀ دوم سدۀ 13ق / 19م به شمار آورده‌اند (داغر، همانجا). اسكندر آغاز در مصر بیمار شد و برای درمان به كشور خود بازگشت و در بیروت درگذشت (شیخو، 3 / 131-132؛ دبس، 8 / 695). از اسكندر دیوان شعری به نام نزهة النفوس و زینة الطروس باقی مانده كه قسمت اعظم آن در ستایش محمد توفیق خدیو مصر (د 1309ق / 1892م) و اسماعیل پاشا (د 1312ق / 1895م) سروده شده است (بستانی ف). آثاری كه وی در باب تاریخ و ادبیات كهن عرب نوشت، در زمان خود از چنان شهرتی برخوردار شد كه ناصیف یازیجی كتاب روضة الأدب او را در قصیده‌ای ستود (دیوان، 395)، اما شهرت این آثار در آن زمان بدین دلیل بود كه منابع بزرگ ادب عربی مانند اغانی، العقد الفرید و نظایر آنها هنوز انتشار عام نیافته بود، اما پس از اینكه این كتابها به چاپ رسید و معروف شد، آثار اسكندر از رونق افتاد. شاید تنها كتاب نوادر الزمان فی وقایع جبل لبنان او كه دربارۀ رویدادهای 1277ق / 1860م لبنان نوشته شده است (بستانی ف) هنوز برای آگاهی از بخشی از تاریخ لبنان در سدۀ 13ق / 19م سودمند باشد. آثار باقی مانده از اسكندر بدین قرار است: 1. نهایة الأرَب فی أخبار العرب، در كتاب مطالبی دربارۀ اشعار عرب، معلقات سبع و تاریخ عرب در یمن و عراق و شام در دورۀ جاهلیت به نثر مسجع آمده است. این كتاب در 1852م در مارسی به چاپ رسیده است؛ 2. تزیین نهایة الأرَب، این كتاب تحریری نو از نهایة الأرب است كه مؤلف آن را به سلطان عبدالعزیز خان تقدیم كرده و در 1867م در بیروت چاپ شده است؛ 3. روضة الأدب فی طبقات شعراء العرب، این كتاب در شرح حال شاعران جاهلی و مُخَضْرَم است كه همراه با منتخباتی از اشعار هر یك از آنان براساس حروف الفبا تدوین شده و در 1858م در بیروت چاپ شده است؛ 4. قصة شهریار، در 1880م در بیروت به چاپ رسیده است؛ 5. المناقب ابراهیمیة و المآثر الخدیویة، این كتاب در تاریخ زندگی ابراهیم پاشا، به نثر مسجع و در 20 باب است. تألیف این كتاب با كمك محمد مكاوی انجام گرفته و در 1881م در قاهره چاپ شده است؛ 6. مُنیة النفس فی اشعار عنترة عبس، یا دیوان عنتره، این كتاب در واقع منتخباتی است از اشعار عنتره كه بر اساس قافیه تنظیم شده و در ابتدای دیوان شرح حال او آمده است. از این اثر، دو نسخۀ خطی در ایران نیز موجود است: كتابخانۀ آستان قدس، شم‍ 6337 و كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات مشهد، شم‍ 387، این كتاب در 1281ق / 1864م در بیروت چاپ شده است؛ 7. نزهة النفوس و زینة الطروس، این كتاب دیوان شعری است كه در مدح و مراثی سروده شده و بیش‌تر در ستایش محمد توفیق و اسماعیل پاشا است و در 1883م در قاهره به چاپ رسیده است؛ 8. نوادر الزّمان فی وقایع جبل لبنان، بستانی به 4 نسخه از اشاره كرده است و می‌افزاید كه عنوان كتاب در برخی نسخه‌ها نوادر الزّمان فی ملاحم جبل لبنان است؛ همچنین نسخه‌ای در هند (آصفیه، 1 / 140) موجود است كه بخش آخر نام آن، چنین است: ... فی ملاحم عربستان. در آغاز نسخه كه به نظر فهرست‌نویس به خط مؤلف است (قس: بستانی ف)، اولاً به سال تألیف كتاب (1816م) اشاره شده، ثانیاً آمده است كه این نسخه در 1887م تحریر شده و به شمس العلماء سید علی بلگرامی‌ تقدیم گردیده است.

ب ـ یوحنا ابكاریوس

برادر اسكندر (د 1889م / 1306ق). وی در منطقۀ سوق الغرب لبنان ساكن بود و با هیأتهای مذهبی كه از آمریكا روانۀ لبنان می‌شدند، تماس داشت. اگر چه وی به تجارت اشتغال داشت، به مسائل ادبی و تاریخی نیز پرداخته است (بستانی ف؛ شیخو، 2 / 116-117). آثاری كه از وی به جای مانده بدین قرار است: 1. التحفة الانیسة فی النوادر النفیسة، بیروت، 1288ق / 1871م و 1311ق / 1898م)؛ 2. معجم انكلیزی ـ عربی مطول (بیروت، 1322-1325ق / 1904-1907م). این كتاب را كه بارها به چاپ رسیده، بروكلمان به اسكندر نسبت داده، در حالی كه از آنِ یوحناست (دائرةالمعارف الاسلامیة). نوه‌اش یوسف ابكاریوس این كتاب را ویراسته و به چاپ رسانده است مؤسسۀ فرانكلین نیز بار دیگر آن را ویراسته و منتشر ساخته است (بیروت، 1320-1325ق / 1903-1907م)؛ 3. معجم انكلیزی ـ عربی مختصر ( بیروت، 1305ق / 1887م)؛ 4. قطف الزهور فی تاریخ الدهور. این كتاب تاریخی است عمومی ‌در 5 بخش كه هر بخش به تاریخ كشورهای یك قاره اختصاص داده شده است (بیروت، 1301ق / 1883م و 1331ق / 1912م)؛ 5. نزهة الخواطر فی الادب (بیروت، 1294ق / 1877م) كه شامل داستانهای ادبی و تاریخی است.

ج ـ نجیب بن یوحنا

در منابع، جز بستانی ف، چیزی دربارۀ او نیامده و بستانی نیز فقط نوشته است كه او در 1891م كتاب فهرست تاریخ الحواث فی السودان (1881- 1889م) را در مصر به چاپ رسانده است.

مآخذ

بستانی ف؛ داغر، یوسف اسعد، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، 1972م؛ دائرةالمعارف الاسلامیة؛ دبس، یوسف، من تاریخ سوریة الدنیوی والدینی، بیروت 1905م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957م؛ سركیس، چاپی؛ شیخو، لویس، الآداب العربیة، بیروت، 1924م؛ یازیجی، ناصیف، دیوان، بیروت، 1983م.

حیدر بوذرجمهر