حران، مسجد جامع

حَرّان، مَسْجِدِ جامِع، در متون کهن عربی «جامع الفردوس»، و در متون اخیر غربی، بیشتر «مسجد بزرگ»، مسجدی که بقایای آن اکنون در بخش شمالی محوطۀ بیضی‌شکل شهر حرانِ دورۀ اسلامی قرار دارد. کهن‌ترین دورۀ اسلامی‌بنا مربوط به زمان مروان دوم (حک‍ 127-132 ق / 744-750 م) آخرین خلیفۀ اموی (مشهور به حامی حران) پنداشته می‌شود، و ویرانی آن نیز، هم‌زمان با تخریب شهر به‌دست مغولها در 658 ق / 1260 م بوده است. 
حران در 18 ق / 639 م تسلیم عیاض بن غنم فرمانده مسلمانها شد و ساکنان آن که از صابئان بودند تا زمان مأمون عباسی (حک‍ 198- 218 ق / 814-833 م) بیشتر به همان آیین باقی ماندند (رایس، «از سین ... »، 466؛ فهرواری، 228). 
نخستین کسی که با جزئیات به توصیف جامع حران پرداخته، ابن‌جبیر جهانگرد عرب ـ اسپانیایی است. او که در 580 ق / 1184 م در حران بوده، از جامع شهر، پس از بازسازی و توسعۀ آن به دست نورالدین محمود زنگی (حک‍ 511- 569 ق / 1117-1174 م)، دیدن کرده، و موقعیت مسجد را پیوسته به بازارهای آراستۀ شهر، با طراحی معماری تحسین‌آمیزی که کمتر یافت می‌شود، وصف نموده، و به شرح مفصل آن پرداخته است (ص 220-221؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). ابن‌شداد نیز که کارگزار سلطان صلاح‌الدین یوسف ایوبی بود، در 640 ق / 1242 م در اوج شکوفایی حران برای مأموریتی به آنجا رفت. وی در گزارش خود که از منابع دست اول استفاده نموده است، ضمن توصیف شهر، بنای مسجد جامع را در محل معبد صابئان ذکر کرده، می‌نویسد: عیاض بن غنم پس از فتح حران آن را از ساکنان صابئی شهر گرفت و محل دیگری را برای ساختن معبد در اختیار آنها نهاد (3(1) / 40-42). 
از نیمۀ سدۀ 19 تا نیمۀ سدۀ 20 م پژوهشگران غربی در زمینه‌های تاریخ هنر و باستان‌شناسی از ویرانه‌های حران بازدید کردند، و به مطالعۀ آن پرداختند. مدارکی را که آنها باقی نهادند، در پژوهشهای بعدی مؤثر بود. 
نخستین نقشۀ مسجد را پرویسه در 1324 ق / 1906 م تهیه کرد؛ کرسول نیز در 1337 ق / 1919 م و 1349 ق / 1930 م به مطالعۀ بنای مسجد و تهیۀ نقشه از آن پرداخت و نتیجۀ مطالعاتش را در کتاب «معماری اولیۀ اسلامی» منتشر کرد. پس از کاوشهای باستان‌شناسی تغییراتی در این نقشه داده شد که در چاپ بعدی همان کتاب منتشر گردید (نک‍ : I(2) / 644-648؛ فهرواری، 229-230؛ لوید، 192). 
از 1952 م / 1331 ش هیئت مشترک باستـان‌شنـاختی انگلیسی ـ ترکی به سرپرستی دیوید استورم رایس، کاوش در جامع حران را آغاز کرد و کار وی تا 1956 م / 1335 ش ادامه یافت. گزارش مفصل این کاوش هرگز منتشر نشد، اما به شفاف‌سازی مطالعات کرسول کمک کرد. در چند دهۀ اخیر نیز یاردیمجی، پژوهشگر ترک، به بررسی و کاوش گسترده‌ای در محوطه پرداخته است (نک‍ : پـراگ، 63؛ «گـزارش ... »، 6؛ کینگ، 269؛ سامرز، 140؛ یاردیمجی، 437-440). 
بنای مسجد از سنگ ساخته شده است و امروزه تنها بخشهای باقی‌مانده بر سطح زمین، دیوار شرقی و منارۀ مربع آن است که چسبیده به ضلع شمالی تا ارتفاع 26متر هنوز برپا ست. محوطۀ بنای مسجد در مربعی به اضلاع 103متر شکل گرفته، شبستان آن در ضلع جنوبی دارای 4 فرش‌انداز است، و 3 ضلع دیگر صحن را رواقها احاطه کرده‌اند: رواق ضلع شرقی دارای 2 دهانه، و رواقهای دو ضلع شمالی و غربی یک دهانه دارند (کرسول، I(2) / 644؛ رایس، همان، 467-468؛ فهرواری، 230). 

از صحن 19 دهانه به شبستان مسجد گشوده می‌شود، 9 دهانه در سمت راست و 9 دهانه در سمت چپ، و نوزدهمین دهانه که بزرگ‌ترین آنها ست، با پهنای 18-20 متر در مرکز قرار گرفته (کاملاً منطبق با توصیف ابن‌جبیر، 221) و بقایای آن با ارتفاع کامل برپا ست. طاقهای دو سوی آن فرو ریخته‌اند، اما وضعیت بقایای آنها پیوندشان را با طاق بزرگ میانی نشان می‌دهند، و تزیینات پرکارشان به سبک ایوبی در سدۀ 6 ق / 12 م است (رایس، همان، 467، تصویر 4). 
4 فرش‌انداز شبستان به موازات قبله‌اند. پوشش کف نخستین فرش‌انداز متفاوت از بقیه است و رایس این فرش‌انداز را از الحاقات زمان نورالدین زنگی می‌داند. فرش‌اندازها با 3 طاقگان ناهمگون شکل گرفته‌اند؛ نخستین طاقگان با ستونهای دوقلو و کرسی و سرستونهای مستطیل‌شکل است. نزدیک‌ترین سرستون آن به دیوار شرقی دارای کتیبۀ تزیینی با تاریخ 570 ق / 1174 م است. دومین طاقگان دارای تک‌ستونهایی است که عمدتاً ستونهای دوباره استفاده‌شدۀ دوران پیش از اسلام منطقه هستند. در اینجا نشانه‌هایی دیده می‌شود که احتمالاً شبستان مسجد زمانی فقط دارای 2 فرش‌انداز بوده است. ساختار سومین یا آخرین طاقگان تنظیمی یک‌درمیان از جرزها و ستونها ست (فهرواری، همانجا؛ رایس، همان، 467-468). 
در دیوار قبله، محرابی مقعر (نسبت به مرکز، غرب) جای گرفته، و یک محراب کهن‌ترِ تخت در شرق آن قرار دارد؛ در همین سمت دری است که باید ورودی خصوصی بوده باشد (همان، 467). 
شبستان در اصل با لنگه‌های خرپای ستبری پوشش شده بوده است که بقایای بسیاری از آنها طی کاوش و آشکار شدن سنگفرش کف شبستان به دست آمدند. پلان شبستان با ناهمگونیهایی که دارد، با توجه به مدارک موجود، حاکی از بازسازیهای مکرر آن است (کرسول، I(2) / 646؛ رایس، همان، 468؛ فهرواری، همانجا). 
دسترسی به صحن، اکنون از راهی است در دیوار شرقی که در بالا طاقی تیزه‌دار دارد. زیر این طاق کتیبه‌ای به خط عربی بسیار آسیب‌ دیده‌ای قرار دارد با تاریخ 588 ق / 1192 م، منطبق با یک سال پیش از درگذشت صلاح‌الدین ایوبی (رایس، همان، 466-468؛ تصویر 2). اما مسجد در اصل دارای 3 ورودی در اضلاع شمالی، شرقی و غربی بوده است. در پاکسازی آنها در هر یک استلی به دست آمد که واژگونه در کف‌سازی استفادۀ دوباره شده بودند، و از یافته‌های قابل توجه به‌شمار می‌آیند. متن آنها در ارتباط با بازسازی معبد سین (الٰهۀ ماه) به دست نبونیدوس شاه بابل در سدۀ 6 ق‌م است، که پیش از این در هیچ نسخۀ دیگری پدید نشده بود. کشف آنها پرتوی نو به دوره‌ای از بابل که ناشناخته بود، انداخت، همچنین کهن‌ترین مدرک برای نام شهر یثرب (مدینه) هستند (همان، 468-469). 
در تصاویری که اسچیکوفسکی و گابرییل به چاپ رسانده‌اند، خیابانی که از بازار مسقف شهر به ورودی مسجد راه می‌یابد، به وضوح دیده می‌شود، که در دهه‌های اخیر از میان رفته است (همو، «حران ... »، 39). کرسول در تحقیق جامع خود ریشه‌های معماری مسجد را مانند یادمانهای دیگر شهر حران آمیزه‌ای از نفوذ فرهنگها بر یکدیگر دانسته است. وی بنای آن را متعلق به بین‌النهرین شمالی، قوسهای طاقها را ادامۀ سنت پیش از اسلام سوریه، و پلان مربع آن را منشعب از بین‌النهرین می‌داند (I(2) / 648). 

مآخذ

ابن‌جبیر، محمد، رحلة، بیروت، 1384 ق / 1964 م؛ ابن‌شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش یحیى عباره، دمشق، 1978م؛ نیز: 

Creswell, K. A. C., Early Muslim Architecture, New York , 1979; Fehervari, G., «Ḥarrān», EI2, vol.III; King, G., «Harran», A Dictionary of Archaeology, ed. I. Shaw and R. Jameson, Oxford, 1999-2002; Lloyd, S., «Harran», The Dictionary of Art, London / New York, 1998, vol.XIV; Prag, K., «The 1959 Deep Sounding at Harran in Turkey», Levant, London, 1970, vol.II; «Report of the Council of Management and of the Director for 1956», Anatolian Studies, Ankara, 1957, vol.VII; Rice, D. S., «From Sîn to Saladin: Excavations in Harran’s Great Mosque, with New Light on the Babylonian King Nabonidus and His 104 - Year - Old Mother», The Illustrated London News, Sep. 21, 1957; id, «Medieval Harran», Anatolian Studies, Ankara, 1956, vol.II; Summers, G., «Harran», Dictionary of the Ancient Near East, eds. P. Bienkowski and A. Millard, London, 2000; Yardimci, N., «Excavations, Surveys and Restoration Works at Harran», Between the Rivers and Over the Mountains, eds. M., Frangipane et al., Rome, 1993.
فاطمه کریمی