بازرگان

بازَرْگان، شهری در بخش مرکزی شهرستان ماکو از استان آذربایجان غربی. این شهر کوچک در مرز ایران و ترکیه و در °44 و ´23 طول شرقی و °39 و ´23 عرض شمالی و در ارتفاع 460'1 متری قرار گرفته است (فرهنگ جغرافیاییی ...، 1/ 14). بازرگان پیش‌تر از آبادیهای دهستان قلعه دره‌سی شهرستان ماکو بود (سرشماری...، 58)، اما از 4 تیر 1375 به شهر تبدیل شد (تحقیقات مؤلف).
چگونگی نام‌گذاری بازرگان روشن نیست، شاید ازآن‌رو که بر سر راه ویژه‌ای قرارگرفته که کالاهای دو قارۀ آسیا و اروپار از آن می‌گذشته است، نام «بازرگان» را برآن نهاده‌اند (فرهنگ جغرافیایی، همانجا).

ویژگیهای طبیعی

این شهر بر روی یک برآمدگی رسوبی، مشرف بر رودخانۀ آق چای قرار گرفته است (ایرانیکا). همچنین رودهای قره‌سود و ساری‌سو از کنار بازرگان می‌گذرند. قره‌سود از کوههای اطراف شهر سرچشمه گرفته، پس از عبور از دو کیلومتری جنوب خاوری بازرگان ب رودخانۀ زنگمار می‌پیوندد. ساری سو نیز که از کوههای اطراف بازرگان سرچشمه می‌گیرد، پس از گذر از 3 کیلومتری خاور بازرگان، به زنگمار می‌ریزد. بازرگان را کوههای بایرام گَل در باختر، و قره‌حسن در شمال خاوری فراگرفته‌اند. این شهر آب و هوای معتدل و خشک دارد (فرهنگ جغرافیایی، همانجا).

پیشینه

نخستین آگاهیهای مکتوب دربارۀ بازرگان، از سدۀ 13ق/ 19م پیش‌تر نمی‌رود. کنت‌دو سرسی سفیر فوق‌العادۀ فرانسه که در 1255ق/ 1839م به هنگام سلطنت محمدشاه قاجار (1250-1264ق/ 1834-1848م) برای مأموریتی سیاسی به ایران آمده بود، در خاطرات خود از بازرگانان نام برده است. او هنگام گذر از مرز کشور عثمانی از این روستای ایرانی یاد کرده است. سرسی در نوشته‌هایش، کوچه‌های بازرگان را گل‌آلود و خانه‌های آن را به صورت نیمه زیرزمین یاد می‌کند (ص 72-74). یک سال پس از آن، اوژن فلاندن جهانگرد فرانسوی در 1256-1258ق/ 1840-1842م از ایران دیدن کرد. او نیز به هنگام ورود به ایران، از بازرگان به عنوان دهستان ایرانی یاد کرده، و افزوده است که ایرانیان در اینجا عده‌ای تفنگچی برای حفاظت و تأمین گذاشته‌اند (ص 54).
در میان نویسندگان ایرانی، به نظر می‌رسد نخستین کسی که از بازرگان یاد کرده، جعفرخان مشیرالدوله، مهندس باشی است. در 1265ق/ 1849م میرزا تقی‌خان امیرکبیر صدراعظم ایران، نمایندگی دولت ایران را به مشیرالدوله واگذار نمود تا به همراه نمایندگان عثمانی، روس و انگلیس تکلیف خطوط سرحدی را روشن نماید (ﻧﻜ : شمیم، 160). مشیرالدوله در رسالۀ تحقیقات سرحدیه از آبادیهای ماکو که عثمانیها آنها را تصرف کرده بودند، نام می‌برد و می‌افزاید که یک فرسنگ پایین تر از اینها، قریۀ بازرگان است که در تصرف مباشران‌خان ماکوست (ص 184). از این نوشته چنین برمی‌آید که به هنگام مأموریت مشیرالدوله، بازرگان در دست متصدیان ایرانی بوده است که شهر ماکو را اداره می‌کرده‌اند. با اینکه میان ایران و عثمانی دو عهدنامۀ صلح (عهدنامه‌های اول و دوم ارزروم) در 1238ق/ 1823م و 1263ق/ 1847م بسته شده بودف ولی عثمانیها با تفسیر سودجویانه از برخی مواد آن و به بهانه‌های بی‌اساس به مرزهای ایران تجاوز می‌نمودند و دولتهای واسطه (روس و انگلیس) نیز پنهانی از آنان حمایت می‌کردند. ازاین‌رو، اختلافات و درگیریهای مرزی میان دو کشور همسایه ادامه یافت و تا از هم پاشیدن امپراتوری عثمانی و پایان حکومت قاجار، همچنان باقی ماند (گزیده...، 1/ 6-7).
در پاییز 1325ق/ 1907م در اوایل مشروطیت در ایران، یک بار دیگر عثمانیها، بخشهای مهمی از سرزمینهای مرزی ایران را اشغال نمودند (کیهان، 2/ 39)؛ تا آنکه در موافقت نامه‌ای که در آبان 1292/ نوامبر 1913 به امضای سفیران چهار دولت عثمانی، انگلیس و روس رسید، مرزهای دو کشور ترسیم شد و بر اساس آن، خط مرزی از میان روستای کرد باران عثمانی و روستای بازرگان ایران گذشت (مشایخ، 228-233). در همین سال بازرگانان را دهکده‌ای 10خانواری وصف کرده‌اند که از سوی ترکها به ایران واگذار شده است و کاروانهایی در آنجا فرود آمده، نیاز خود را برآورده می‌سازند (تهران...، I/ 96).
پس از جنگ جهانی اول و تشکیل دولت نوین ترکیه، برای تعیین حدود و نصب نشانه‌های مرزی میان دو کشور، کمیسیونهایی تشکیل گردید که ننتیجه‌ای از آنها گرفته نشد، تا آنکه در3 بهمن 1310ش/ 23 ژانویۀ 1932م قراردادی برای تعیین خط مرزی میان ایران و ترکیه در تهران منعقد گردید و در این قرارداد خط مرزی به قلۀ‌گیر بران در مغرب بازرگان بالا رفته، در خط مقسم‌المیاه میان روستاهای ترکیه و ایران ادامه یافت (مخبر،83-84).

جمعیت

بازرگان در 1335ش/ 1956م، 312 نفر جمعیت داشت که پس ازگذشت 10 سال (1345ش) به 783 نفر رسید (ایرانیکا). در 1355ش جمعیت آن 818‘1 نفر (373 خانوار) گردید (فرهنگ آبادیها...، 5/ 80) و در 1375ش به 053‘7 نفر (390‘1 خانوار) افزایش یافت. از جمعیت مذکور482'2 مرد و 005‘2 زن، باسواد، و شاغلان آن 188‘1 مرد و 45 زن بوده‌اند (سرشماری، 58-59).

کشاورزی

کمبود آب سبب گردیده است که کشاورزان فعالیتی محدود و سنتی داشته باشند. بیشتر فعالیت آنان در زمینۀ کشت گندم، جو و نباتات علوفه‌ای و پرورش گوسفند است (فرهنگ جغرافیایی، همانجا؛ ایرانیکا).

موقعیت ارتباطی

بازرگان بر سر راه ایران به ترکیه و اروپا قرار گرفته، و این موقعیت، آن را از اهمیت بسیار برخوردار نموده است. از دیرباز نیز، راهی که ایران را از طریق تبریز، به بندر طرابوزان در کرانۀ دریای سیاه می‌پیوست، از این مسیر می‌گذشت. این راه امروزه نه تنها مهم‌ترین راه بازرگانی و مسافری به ایران و آسیای مرکزی است، بلکه یکی از مهم‌ترین جاده‌های خاور نزدیک نیز به شمار می‌آید.
در 1294ش/ 1915م در گرماگرم نخستین جنگ جهانی یک رشته راه‌آهن باریک (به عرض 007‘1 میلی‌متر) از شاه تختی در مرز ایران و ارمنستان، از راه ماکو و بازرگان به خاک ترکیه تا کنار رود فرات کشیده شد که 419 ﮐﻤ طول داشت و 105 ﮐﻤ آن در خاک ایران قرار داشت. این راه‌آهن پس از پایان جنگ برچیده شد (حامی، 1476). در 1342ش، با موافقت نامه‌ای که میان 3 کشور ایران، ترکیه و پاکستان امضا شد، ساختمان راه اصلی بین‌المللی تهران ـ بازگان (بزرگ‌راه شمارۀ یک آسیایی ) آغاز گردید و در 1347ش به پایان رسید (سید زنوزی، 77). این بزرگ‌راه کشورهای اروپایی را از طریق مرز بازرگان به ایران می‌پیوندد و دارای اهمیت اقتصادی و جهانگردی بسیار است (نوربخش، 701).

گمرک

در 1316ش/ 1937م، ایران و ترکیه موافقت نامه‌ای دربارۀ تنظیم طرز عمل گمرک امضا نمودند که برابر نخستین بند آن مقرر گردید که دو دولت دفاتر گمرکی خود را در مرز و در مسیر راه بازرگان ـ گرجی بلاغ دایر نمایند (اسناد...، 5/ 56-59) و نیز در موافقت نامۀ دیگری که در 1328ش/ 1949م میان دو دولت امضا شد، ایران تعهد کرد که در بازرگان، تبریز و خانه (پیرانشهر)، انبارهایی برای کالا بسازد و در برابر، ترکیه متعهد گردید که انبارهایی در استانبول، اسکندرون و طرابوزان برای کالاهایی که از ایران صادر می‌گردد، احداث نماید (همان، 2/ 106-107). در 1353ش/ 1974م که بهای نفت افزایش یافت و ایران توانست حجمهای بزرگی از کالا به کشور وارد نماید، رفت‌وآمد وسائط نقلیه نیز فزونی گرفت، چنانکه در 1354ش حدود 5/ 2 میلیون تن کالا از گمرک بازرگان گذر کرد (ایرانیکا). در سالهای 1360-1367ش، بیش از90٪ کامیونها و بیش از 87٪ کالاهای حمل شده (بجز 1365ش) از این مرز وارد شده استو در این مدت به‌طور میانگین در هر سال حدود 147هزار دستگاه کامیون و بیش از2میلیون تن کالا از مزرهای کشور وارد شده که به ترتیب 1/ 94٪ و 5/ 90٪ از کل کامیونها و کالاهای ورودی به مرز بازرگان اختصاص داشته است و نیز در این مدت 3/ 59 و 1/ 66٪ از مجموع میانگین کامیونها و کالاهای خارج شده، به گمرک بازرگان مربوط می‌شود (رکن‌الدین، 804، 811). در 1377 ش واردات ایران از گمرک بازرگان حدود 6 میلیون تن و به ارزش حدود 26 میلیون دلار بوده، و در همین سال صادرات ایران بیش از 5/ 25 میلیون تن و به ارزش حدود 8 میلیون دلار بوده است (تحقیقات مؤلف).
اخیراً ایران و ترکیه یادداشت تفاهمی را برای همکاریهای گمرکی امضا نمودند که تاریخ اجرای آن 5 آبان 1377ش/ 27 اکتبر 1998م است. این یادداشت دربارۀ مسافران، اتومبیلها و دیگر امور گمرکی بازرگانِ ایران و گوربلاغ (گرجی‌بلاغ) ترکیه است. همچنین دو طرف موافقت نموده‌اند که تأسیسات گمرکی این نقاط نوسازی گردد و تأسیسات نوین دیگری برآنها افزوده شود، تا کالاهای دو کشور با سرعت بیشتری به اروپاو آسیای مرکزی برسید (سلام ایران).

مآخذ

اسناد معاهدات دو جانبۀ ایران با سایر دول، تهران، 1371ش؛ حامی، احمد، «راههای ایران»، ایرانشهر، تهران، 1343ش/ 1964م؛ ج 2؛ رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا و دیگران، اقتصاد ایران، تهران، 1371ش؛ سرسی، لوران، ایران در 1839-1840م، ترجمۀ احسان اشرفی، تهران، 1361ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سید زنوزی، امیرهوشنگ، مرند، تهران 1358ش؛ شمیم، علی‌اصغر، ایران در دورۀ سلطنت قاجار، تهران، 1342ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور (1355ش)، استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو، مرکز آمار ایران، تهران، 1368ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛س فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمۀ حسین نور صادقی، اصفهان، 1324ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ گزیدۀ اسناد سیاسی ایران و عثمانی، دورۀ قاجاریه، تهران، 1369ش؛ مخبر، محمدعلی، مرزهای ایران، تهران، 1324ش؛ مشایخ فریدنی، آزرمیدخت، مسائل مرزی ایران و عراق و تأثیر آن در مناسبات دو کشور، تهران، 1369ش؛ مشیرالدوله، جعفر، رسالۀ تحقیقات سرحدیه، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1348ش؛ نوربخش، مسعود، با کاروان تاریخ، تهران، 1370ش؛ تحقیقات مؤلف؛ نیز:

Iranica; salairan. Org / iran news / 981024. html; tehran and northwestern iran, ed. L. adamec graz, 1976.
محسن احمدی