باره وفات

باره وَفات، اصطلاحی نزد مسلمانان شبه قاره برای 12 ربیع‌الاول که آن را روز وفات و ولادت پیامبراکرم(ص) دانسته، بدین مناسبت مراسمی برگزار می‌کنند که هم‌جنبۀ عزاداری دارد و هم همراه با جشن و شادمانی است. در بعضی از منابع معتبر، روز ولادت پیامبر اکرم(ص) 12 ربیع‌الاول آمده است (ابن‌هشام، 1/ 195، به نقل از ابن‌اسحاق)، و در برخی منابع تاریخی نیز، همان 12 ربیع‌الاول را روز وفات آن حضرت ذکر کرده‌اند (ابن سعد، 2/ 209؛ دهلوی، 350؛ عبداللطیف، 23؛ اردو...، 3/ 921). برخی مراسم جشن و شادی این روز را بدان سبب می‌دانند که در حقیقت روز وصال حضرت رسول(ص) است.
چنین به نظر می‌رسد که این آیین به مسلمانان شبه قاره اختصاص دارد و در میان مسلمانان دیگر کشورهای اسلامی به این صورت دیده نمی‌شود، به گفتۀ عبدالحمید لاهوری نخستین‌بار در 1036ق/ 1627م شاه‌جهان این آیین را در دربارش برگزار کرد (ﻧﻜ : 1/ 230-231؛ عبداللطیف، 24). در این مراسم در منازل و مساجد از زندگانی و تعلیم نبی‌اکرم (ص) و خصایل و فضایل آن حضرت یاد کرده می‌شود و در پایان مجالس فاتحه می‌خوانند و به مستحقان خیرات می‌دهند (هیوز، 36؛EI2).
مراسم در روز یازدهم با چراغانی‌کردن محلهای مخصوص آغاز می‌شود. تشکیل مجالس وعظ و اطعام فقرا از آداب دیگر این روز است. بعد از ظهر این روز دسته‌های عزاداران از خیابانهای شهر می‌گذرند و گروههایی از مردم با آنها همراه می‌شوند (آسیاتیکا، I/ 279). رسمی دیگر به نام «صندل» نیز در بعدازظهر همین روز معمول است که ضمن آن عصارۀ معطر گیاه صندل را درون ظرفی قرار داده، با تشریفاتی خاص به عیدگاه می‌برند و میان مردم توزیع می‌کنند، و این اعلام عمومی و دعوت از مردم برای شرکت در مراسم روز دوازدهم است.عیدگاه محلی برای گردهمایی است که خارج‌شهر ساخته شده است و دیوار سنگی بلندی دارد که در آن محراب و دو مناره و یک صحن بزرگ قرار دارد و در آنجا از محلی که به ارتفاع 3 پله است، به عنوان منبر استفاده می‌شود. در بعضی از نقاط مردم در یک مسجد به‌عنوان عیدگاه اجتماع می‌کنند (سِل، 245).
مردم برخی از شهرهای شبه قاره مراسم صندل را به گونه‌ای دیگر اجرا می‌کنند، بدین‌ترتیب که خمیر چوب صندل را به شکل «بُراق» (اسب پیامبر(ص)) درآورده، در ظرفی می‌گذارند و روی آن را با گُل و گیاه می‌پوشانند و به هنگام حمل این ظرف به سوی قدمگاه پیامبر(ص)، نیایشهای آیین مولودی می‌خوانند و در انتها خمیر صندل را میان حاضران توزیع می‌کنند.
آوردن براق، در این مراسم، اشاره به عروج پیامبر(ص) است (شریف، 189). قدمگاه شکلی شبیه اثر پا بر روی سنگ است که به اعتقاد مردم نشانۀ جای پای پیامبر(ص) است. برخی از مردم نیز اشکال مشابه آن را در خانه نگهداری می‌کنند و در این روز با آداب و تشریفات خاصی به تزیین آن پرداخته، به نمایش می‌گذارند. در مدارس به جای قدمگاه موی حضرت(ص) به نمایش گذاشته می‌شود (سل، 246-245؛ شریف، همانجا؛EI2).
روز دوازدهم به نام «عُرس» معروف است، این واژه در زبان اردو به مجلس تکریم بزرگان دین اطلاق می‌شود (شریف، 188؛ فیروزالدین، 893). افزون بر قرائت قرآن، پخش اطعام برای خیرات، خواندن فاتحه و مرثیه و برپایی مجالس وعظ و بیان وقایع و بیان وقایع ولادت و وفات و معجرات پیامبر(ص) بخشی دیگر از مراسم این روز است.
باره‌وفات آیینی است که علاقه و محبت مردم مسلمان شبه‌قاره را به پیامبر(ص) می‌رساند. این روز در پاکستان تعطیلی رسمی است و همه برای اهدای نذور خود و نمازگذاران در آن شرکت می‌کنند (سل، 246-244؛شریف، 189؛ هیوز، همانجا؛EI2).

مآخذ

ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، 1990م؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرةالنبویة، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، بیروت، 1975م؛ اردو دائرۀ معارف اسلامیه، لاهور، 1980م؛ دهلوی، احمد، فرهنگ آصفیه، دهلی، 1918م؛ عبداللطیف، محمد، «سیاسی، معاشرتی، اور تهذیبی پس منظر»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1971م؛ ج 4؛ فیروزالدین، فیروز اللغات، لاهور، فیروز سنزلیمیتد؛ لاهوری، عبدالحمید، بادشاه نامه، کلکته، 1867م؛ نیز:

Asiatica; EI2; hughes, T.P., dictionray of islam, new delhi, 1976; sell, E., the faith of islam, london/ madras, 1880; sharif, J., islam in india, or the Qānūn-i-islām, Curzon press, 1975.
مرجان افشاریان