بادیة الشام

بادیَةُ الشّام، بیابانی در جنوب غربی آسیا که بخش شمالی شبه جزیرۀ عربستان از حدود فلسطین تا جنوب غربی عراق را دربر می‌گیرد و میان 4 کشور عراق، سوریه، اردن و عربستان سعودی تقسیم شده است. این بیابان از غرب وشمال به رشته‌کوههای تدمر، از شمال شرقی به رود فرات، و از جنوب و جنوب غربی به تپه‌های شنی صفا وزلف محدود می‌گردد (المعجم...، 1/ 473-474، 479). این منطقۀ بیابانی که در ردیف چین‌‌خوردگیهای سوریه قرار دارد، از سنگهای آهکی، مارن، آتش‌زنه و تخته‌سنگهای متعلق به دورۀ کرتاسه و پالئوژن تشکیل یافته است. در بخشی از بخشهای آن بازالت نیز دیده می‌شود. این بیابان چاله‌های بستۀ متعددی با منشأ آهکی دارد (حتى، 1/ 46؛ GSE3, XXIII/ 701).
آب‌وهوای بادیة الشام گرم و خشک، و اختلاف شب و روز آن بسیار است. میانگین بارندگی در این منطقه از 150 میلی‌متر در سال تجاوز نمی‌کند و توزیع آن نیز نامنظم است؛ به گونه‌ای که امکان دارد در یک ماه حدود 100میلی‌متر، و گاهی در یک روز تا 70میلی‌متر باران ببارد. میزان بارش در نقاط مختلف آن نیز یکسان نیست. در ناحیۀ «سبع بیار» میانگین بارندگی 11میلی‌متر در سال تجاوز نمی‌کند. فصل خشکی در منطقۀ «بوکمال» 4 تا 5 ماه، و در سبع‌بیار 7ماه، ودر زلف 8 تا9 ماه از سال به طول می‌انجامد (المعجم، 1/ 480). گرمای هوا و بارش کم سبب ازبین رفتن پوشش گیاهی این بیابان گردیده است؛ ازاین‌رو گیاهان درختچه‌ای و بوته‌ای و نیزعلف، عمده‌ترین پوشش گیاهی این منطقه را تشکیل می‌دهد که در فصول معینی از سال می‌رویند (حتى، 1/ 52). جانورانی در بادیة الشام می‌زیند که تحمل کم‌آبی وگرما را دارند، از جملۀ آنها خرگوش، سوسمار، عقرب و پرندگانی مانند مرغ سنگخوار، کبک و باز را می‌توان نام برد (العجم، 1/ 481).
یافته‌های باستان‌شناسی در غارهای اطراف تدمر (پالیمرا) پیشینۀ بادیة الشام را به عهد سنگ و برنز می‌رساند. از هزارۀ 3 ق‌م بادیةالشام گذرگاه کنعانیان، امویان، آرامیان، آشوریان و بابلیان بوده است. بدین‌سان، شهرهایی بر سر راه کاروانهای تجاری به وجود آمدند (همان، 1/ 482) که دولت‌تدمر از تشکل این شهرها سربرآورد و امنی راهها را برای بازرگانان برقرار کرد. قلمرو دولت تدمر به‌سبب قرار داشتن در مسیر راههای بازرگانی، اقوامی را در خود جای داد (ﻧﻜ : پیگولوسکایا، 67-68). یکی از این راههای بازرگانی جادۀ سنگفرش مشهور «استراتا» بود که در حاشیۀ بادیةالشام قرار داشت (همو، 75). دولت‌تدمر در اواخر سدۀ 3م سقوط کرد و با ازمیان رفتن این دولت، لخمیان دربخشهایی از بادیةالشام به فرمانروایی رسیدند (همو، 68). شرحهای دیگری نیز، کم‌اهمیت‌ترین از تدمر، در کنار بادیه قرار داشتند که در حدودالعالم به خُناصره، سَلَیمه و مغان اشاره شده است (ص172).
از قدیم ابن‌بادیه محل زندگی قبایل بنی فزاره، لخم، جذام، بَلی، ربیعه ومضربوده است (اصطخری، 26). در حال حاضر ساکنان این منطقۀ خشک و بیابانی قبایل کوچنده و نیم‌کوچنده‌ای هستند که در چادرهای سیاه زندگی می‌کنند و جمعیت آنان میان 150 تا200 هزار نفر است که در جست‌وجوی چراگاههای جدید بدون توجه به مرزهای سیاسی تغییر محل می‌دهند («جغرافیا...»، II/ 80).
از زمانی که لوله‌های نفت در بادیةالشام گذارده شدند تات نفت عراق را به بندهای بانیاس و طرابلس برسانند، چهرۀ بادیةالشام دگرگون گشته است. آب، برق، خدمات شهری و انجمنهای کشاورزی و آموزش دامداری، ایستگاههای تلمبه‌زنی نفت (از 1932م) و سرانجام تولدشهرهای کوچک، تنوع بیشتری، به مناظر بادیةالشام داده است (المعجم، 1/ 484).

مآخذ

اصطخری، ابراهیم، المسالک والممالک، به کوشش محمدجابر حسینی، قاهره، 1381ق/ 1961م؛ پیگولوسکایا، ن . و.، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1372ش؛ حتى، فیلیپ، تاریخ سوریة ولبنانو فلسطین، ترجمۀ جرج حداد، بیروت، 1982م؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهرستوده، تهران، 1340ش؛ المعجم الجرافی (للقصر العربی السوری)، به کوشش مصطفى طلاس، دمشق، 1990م؛ نیز:

Georhephie universelle larousse. Paris, 1959; GSE3. 
مهدی کیوانی