باجرما

باجُرما، ناحیه‌ای توابع موصل در سده‌های نخست اسلامی، نام باجرما معرب واژۀ آرامی «بیت (به) گرما» است. باجرمق، نام دیگر این ناحیه، احتمالاً از واژه گَرمَگان ــ که در فارسی میانه به آن اطلاق می شد ــ اقتباس داشته است. کلمۀ اخیز نیز از گورومو ــ نام قومی کوچ‌نشین که در نوشته های میخی آمده ــ گرفته شده، و بطلیموس آن را به شکل گارامایوی آورده است (ﻧﻜ : EI2).
باجرما در شرق دجله، بین رود زاب صغیر در شمال و کوه حَمرین در جنوب واقع بود (همانجا؛ قس: نولدکه، 95). گفته شده است که باجرما در روزگار کهن، مسکن گروهی گاوپرست بود که سامری از میان آنان برخاست (طبری، 1/ 424-425). بعدها شاپور در این ناحیه شهر خُنیا شاپور ( خُنی شاپور) را ساخت (همو، 2/ 58؛ ابن خردادبه، 94).
سرزمین باجرما در جریات فتوح سعد بن ابی وقاض، توسط لشکری به فرماندهی هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص یا عتبة بن فَرقَد در حدود سالهای 16-17ق به تصرف مسلمانان درآمد (بلاذری، فتوح...، 370، 466؛ ابن فقیه، 129). هنگامی که مهلب بن ابی‌صفره، یزید بن ابی صخر کلبی را در نصیبین محاصره کرد، در باجرما اردو زد (ابوعبید، 1/ 220؛ نیز، ﻧﻜ : ابوالفرج، 5/ 155). در 137ق/ 754م مُبلّدن بن حرمله (مقـ 138ق) در نواحی جزیره سربه شورش برداشت و بارها لشکریان عیاسی را شکست داد. وی با شماری اندک، بر لشکر 5 هزار نفری منصور در باجرما پیروز شد (ﻧﻜ : بلاذری، انساب...، 3/ 248-249). در 160ق/ 777م نیز در عهد خلافت مهدی عباسی، عبدالسلام بن هاشم یشکری در باجرما قیام کرد و در شهرهای جزیره تاخت و تاز نمود (ﻧﻜ : خلیفه، 2/ 700-701). باجرما در 235ق/ 849م جزو قلمرو حکومت محمد منتصر، پسر و یکی از 3 ولیعهد متوکل عباسی بود (طبری، 9/ 175-176).
یاقوت در اوایل سدۀ 7ق از باجرما به عنوان قریه ای از توابع بلیخ نزدیک رَقّه در سرزمین جزیره یاد کرده است (1/ 454). گفته شده است که در باجرما کوهی سرسبز و پر درخت به نام قندیل بود که در فارسی تخت شیرویه خوانده می شد (ابن فقیه، 132). دِیر کهن «عذاری» در راه باجرما به موصل عبادتگاه گروهی از راهبه ها بوده است (قزوینی، 370).

مآخذ

ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن فقیه، احمد، مختصر البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1885م؛ ابوعبید بکری، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقاء، قاهره، 1364ق/ 1945م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، 1390ق/ 1970م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش عبدالعزیز دوری، بیروت، 1398ق/ 1987م؛ همو، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس، طباع، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1968م؛ طبری، تاریخ؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ نولدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زرباب، تهران، 1358ش؛ یاقوت، بلدان، نیز:

EI2.
محمدرضا ناجی