باتوم

باتوم، یا باطوم، باتومی، شهری بندری در گرجستان، و مرکز جمهوری خودمختار آجارستان (ه‍ م). این بندر در کرانۀ جنوب شرقی دریای سیاه و 15 کیلومتری شمال مرز ترکیه در °41 و ´38 عرض شمالی و °41 و ´38 طول شرقی واقع شد است (بریتانیکا، میکرو، I/ 881). جمعیت آن در 1976م/ 1354ش حدود 117 هزار نفر ((2)/ 525 BSE3, XXIV) و در 1991م/ 1370ش، 500‘137 نفر بوده است (بریتانیکا، اینترنت. Npn). باتوم دارای آب و هوایی معتدل است و میانگین دمای این بندر در مرداد و شهریور °2/ 23 و در آذر و دی°4/ 6 سانتی‌گراد، و میزان بارندگی آن 500‘2 میلی‌متر در سال است («دائرةالمعارف جغرافیایی...»، I/ 200).
منطقۀ باتوم در سده‌های 6-4ق‌م بخشی از سرزمین دولت کولخیس (کُلخید) بود و گروهی از یونانیان نیز در آنجا سکنى داشتند (آکینر، 243). این منطقه در سده‌های نخست میلادی به باتیس (باتوس) شهرت داشت (لانگ، 61؛ بروکهاوس، III/ 186-187) که گویا به معنای بندر عمیق است (پیرنیا، 332؛ «دائرةالمعارف جغرافیایی»، همانجا).
آیین مسیح از همان آغاز به این ناحیه راه یافت و از زمان بریایی شورای نیقیه، تابع اسقف‌نشین آنجا شد (آکینر، همانجا). در سدۀ 6م باتوم و همۀ سرزمینهای اطراف آن به تسلط امپراتوری بیزانس درآمد (دائرةالمعارف دیانت»، V/ 210). دیری نپاید که در سدۀ 1ق/ 7م نیروهای اسلام بر آن مستولی شدند، ولی اندکی بعد آن را رها کردند و به بخش گرجستانی رفتند و تفلیس را مرکز حکومت خود قرار دادند (آکینر، همانجا). در سدۀ 3ق/ 9م باتوم بار دیگر به تصرف نیروهای اسلام درآمد و چندی بعد در سدۀ 4ق/ 10م تابع شاهان گرجستان شد. در اوایل سدۀ 7ق/ 13م مغولان شهر باتوم را متصرف شدند («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). در اواخر سدۀ 9ق/ 15م این شعر را ترکان عثمانی تصرف کردند، ولی در 971ق/ 1564م از سیطرۀ آنان خارج شد (بروکهاوس، III/ 187). در سالهای 976-982ق/ 1568-1574م، باتوم به صورت یکی از ولایات (سنجاقهای) ارزروم درآمد، و در اواخر سدۀ 10ق/ 16م استقلال خود را بازیافت («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا)؛ اما چندی بعد ترکان بار دیگر (تا 1295ق/ 1878م) بر آنجا تسلط یافتند. تا آنکه طبق معاهدۀ برلین، باتوم به روسیه ملحق شد (همانجا؛ دائرةالمعارف تاریخی...»، II/ 166).
از اواخر سدۀ 13ق/ 19م باتوم به صورت یکی از بندرهای مهم دریای سیاه درآمد («دائرةالمعارف جغرافیایی» I/ 200) و با احداث خط آهن باکو ـ باتوم در 1300ق/ 1883م در این بندرگاههای ویژۀ نفتکش احداث شد و سپس از سوی روسها بندری آزاد اعلام گردید (هدین، 84؛BSE3, III/ 44). پس از آنکه در سالهای 1315-1325ق/ 1897-1907م لولۀ نفت از باکو به این شهر متصل گردید، باتوم یکی از بنادر بسیار مهم دریای سیاه شد. این بندر در ضمن یکی از مراکز مهم برای کشتیهای مسافری خطوط دریایی شبه‌جزیرۀ کریمه و قفقاز است و ناوگان بسیاری از باتوم به بنادر دریای سیاه، اروپا، آسیا و افریقا رفت‌وآمد دارند (همان، III/ 44, 46). در آوریل 1918 ترکان بار دیگر باتوم را به تصرف درآوردند، تا آنکه در 15 دسامبر همان سال به اشغال سپاهیان بریتا درآمد. در ژوئیۀ 1920 نیروهای انگلیس از آنجا خارج شدند و شهر در اختیار بلشویکهای گرجستان قرار گرفت. در 18 مارس 1921م/ 27 اسفند 1299ش با ورود نیرهای ارتش سرخ شوروی شهر در اختیار نیروهای بلشویک قرار گرفت («دائرةالمعارف تاریخی»، II/ 166-167).
باتوم اکنون یکی از شهرهای صنعتی و از مراکز تفریحی جمهوری گرجستان است (BSE3, III/ 44) شمار مسلمانان جمهوری آجارستان (ﻫ م) را 74 هزار نفر نوشته‌اند که بیش از 21٪جمعیت آن سرزمین را تشکیل می‌دهد. در میان مسلمانان شهر باتوم گروه کثیری شیعه مذهبند (امین،5/ 428).

مآخذ

امین، حسن، دائرةالمعارف الاسلامیةالشیعة، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، 1370ش؛ لانگ، دیوید مارشال،گرجیها، ترجمۀ رقیۀ بهزادی، تهران، 1373ش؛ هدین، سون، کویرهای ایران، ترجمۀ پرویز رحبی، تهران، 1355ش؛ نیز:

Akiner, Sh., Islamic People of the Soviet Union, London, 1986; Britannica, 1978; ibid. Com / eb/ print? eu = 13965; Brockhaus, Entsiklopedicheskiỉ slovar’, St. Petersburg, 1891; BSE3; Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1960l; Sovertskaya istoricheskaya entsi;lopediya, Moscow, 1962; Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
عنایت‌الله رضا