بابرتی

بابِرتی، اکمل‌الدین محمد بن ‌محمود بن احمد رومی (د 786ق/ 1384م)، ادیب، متکلم و فقیه حنفی مذهب. او بعد از 710ق به احتمال زیاد رد بابِرت (بایبورد) از نواحی ارزروم به دنیا آمد (ابن‌حجر، 1/ 298؛ یاقوت، 1/ 444؛ قس: سیوطی، لب اللباب، 16)؛ پس از مدتی که به تحصیل علم پرداخت، به حلب رفت و در آنجا قاضی ناصرالدین ابن‌عدیم از او استقبال کرد و او را در مدرسۀ ساذجیه جای داد. بابرتی پس از 740ق راهی قاهره شد و در آنجا نزد استادانی چون شمس‌الدین اصفهانی، ابوحیان و قوام‌الدین محمد کاکی دانش آموخت. او از ابن عبدالهادی و دلاصی نیز حدیث شنید، هرچند هیچ‌گاه حدیث روایت نکرد (ابن‌حجر، همانجا، ابن‌صیرفی، 109؛ سیوطی، بغیة...، 1/ 239؛ طاش کوپری‌زاده، طبقات...، 127، مفتاح...، 2/ 243؛ بابرتی، 2). او ظاهراً نزد قاضی عضد ایجی (د 756ق) نیز درس خواند (حاجی خلیفه، 2/ 1854).
بابرتی در قاهره به تدریس پرداخت و به تربیت دانش‌پژوهان همت گماشت. از زمرۀ شاگردان او می‌توان میر سید ‌شریف ‌جرجانی، شمس‌الدین محمد فناری، مولانا حاجی پاشا، ابن قاضی سماوند و مولانا احمدی را نام برد (طاش کوپری‌زاده، الشقائق...، 19، 28، 50، 52). بابرتی در قاهره با امیر سیف‌الدین شیخو رابطۀ دوستی برقرار کرد و همین آشنایی سبب شد که امیر پیشنهاد او را برای ساختن یک مسجد بپذیرد. بدین‌سان، شیخو در 756ق مسجدی بزرگ ساخت و بابرتی را به عنوان امام آن مسجد گمارد. عده‌ای از صوفیان نیز در آن مسجد بودند که به او ارادت می‌ورزیدند. چندی بعد که شیخو خاقاهی (مدرسه) نیز در مقابل آن مسجد ساخت، بابرتی و صوفیان همگی به آن خانقاه رفتند و شمارشان افزرون شد. او تا پایان عمر، سرپرستی این خانقاه را برعهده داشت و به خوبی آنجا را اداره کرد، اوقاف آنجا را رونق داد و خود نیز اموالی را وقف دانشجویان حنفی مذهب آنجا کرد (مقریزی، 2/ 313؛ ابن‌حجر، ابن‌صیرفی، همانجاها؛ ابن‌ایاس، بدائع...، 1(2)/ 351).
سرگذشت‌نویسان هر یک به گونه‌ای فضایل علمی و اخلاقی وی را ستوده‌اند و از او با عنوانهایی چون امام دوران، یگانۀ روزگار در معقول و منقول، بلندهمت و بسیار عفیف یاد کرده‌اند (ابن‌حجر، همانجا؛ ابن تغری بردی، 1/ 302؛ ابن ایاس، تاریخ...، 1/ 261). ستایشهایی از این دست ظاهراً چندان مبالغه‌آمیز نیست، چراکه وی در قاهره حرمتی عظیم و سخنی نافذ داشت، چندان‌که ملک ظاهر برفوق نخستین پادشاه جراکسۀ مصر، هرگاه که از کنار خانقاه او می‌گذشت، درنگ می‌کرد تا بابرتی بیرون بیاید و با سلطان گفت‌وگوکند. با وجود ارادتی که سلطان به وی داشت، بابرتی هیچ‌گاه خواستار منصبی در دستگاه حکومت نشد و حتی از پیشنهاد ملک ظاهر در مورد اینکه قاضی‌القضات حنفیان شود، سرباز زد (ابن حجر، همانجا، ابن تغری بردی، 1/ 302-303؛ ابن صیرفی، 102، 109). بابرتی گاه عزل و نصبهایی در خانقاه انجام می‌داد که موافق نظر ملک ظاهر نبود و حتى وقتی سلطان کسانی را به عنوان میانجی می‌فرستاد، او نمی‌پذیرفت. وی در 19 رمضان 786 درگذشت و در همان خانقاه به خاک سپرده شد (ابن حجر، همانجا؛ ابن‌تغری بردی، 1/ 302؛ ابن صیرفی، همانجا). ابن‌ابی‌حجله و شهاب بن ‌عطار در سوگ او مرثیه‌هایی ستایش‌آمیز سرودند (ابن ایاس، بدائع، 1(2)/ 352-353).

آثار

الف ـ چاپی

العنایة فی الشرح الهدایة، شرحی است بر الهدایۀ مرغینانی که یک ‌بار در کلکته (1813م) به صورت کتابی مستقل و بار دیگر در بولاق (1318ق) در حاشیۀ فتح القدیر للعاجز الفقیِر ابن همام چاپ شده است.

ب ـ خطی

1. الارشاد، شرحی است بر الفقه الاکبر ابوحنیفه (خدیوجه، 2/ 3؛ ازهریه،3/ 233؛ کوپریلی، 1/ 337؛ آلوارت، شم‍ 1925)؛ 2. الانوار فی شرح المنار، شرحی است بر منار الانوار حافظ‌الدین نسفی( حاجی خلیفه، 2/ 1824؛ برای نسخه‌ها، ﻧﻜ : المنتخب...، 4/ 163-164؛ دفتر...، 25)؛ 3. تحفة الابرار فی شرح مشارق الانوار، شرحی است بر مشاق الانوار صغانی (خدیویه، 1/ 280؛ کوپریلی، 1/ 172-173)؛ 4. التقریر، شرحی است بر کنز الاصول بزدوی (خدیویه، 2/ 241؛ کوپریلی، 1/ 252)؛ 5. حاشیة علی الکشاف، حاشیه‌ای است بر تفسیر الکشاف زمخشری (همان، 1/ 105؛ آربری، III/ 67)؛ 6. رسالة فی قبول ایمان فرعون (مینگانا، ﺷﻤ (k)(739؛ 7. الرسالة النصرة لمذهب الامام الاعظم ابی حنیفة (ﻧﻜ : I/ 411، GAS؛ داراکتب، 8/ 147)؛ 8. شرح الجامع الصحیحِ مسلم بن حجاج (ﻧﻜ : GAS,I/ 138) 9. شرح تلخیص الجامع الکبیر (خدیویه 3/ 68؛ GAS, I/ 427)؛ 10. شرح العقیدة، شرحی است بر عقاید ابوجعفر طحاوی (همان، I/ 442)؛ 11. شرح وصیة الامام ابی‌حنیفة (مرعشی، 3/ 225؛ از هریه، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : ششن، 1/ 341)؛ 12. المقصد فی الکلام (ﻧﻜ : GAL, II/ 97؛ آلوارت، ﺷﻤ 1813)؛ 13. النقود الردود، شرحی است بر منتهی السؤل و الامل فی علمی الاصول و الجدلِ ابن حاجب (حاجی خلیفه، 2/ 1853؛ برای نسخه‌ها، ﻧﻜ : آستان...، 278؛ مرعشی، 5/ 40، 20/ 52؛ کوپریلی، 1/ 251)؛ 14. النکت الظریفة فی ترجیح مذهب ابی حنیفة (حاجی خلیفه، 2/ 1977؛ برای نسخه‌ها، ﻧﻜ : نموی، I/ 98,126؛ گوشتالک، IV/ 195؛ دلاویدا، V/ 223).

مآخذ

آستان قدس ف، فهرست؛ ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، قاهره، 1403ق/ 1983م؛ همو، تاریخ مصر، بولاق، 1311ق، ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1389ق/ 1969م؛ ابن صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1970-1973م؛ ازهریه، فهرست؛ بابرتی، محمد، العنایة فی شرح الهدایة، در حاشیۀ شرح فتح القدیر ان ابن‌همام، بیروت، داراحیاء الترات العربی، حاجی خلیفه، کشف؛ خدیویه، فهرست؛ دارالکتب، فهرست؛ دفتر کتبخانۀ الحاج سلیم آغا، استانبول، 1310ق؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ همو، لب اللباب، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ششن، رمضان، نوادرالمخطوطات العربیة، بیروا، 1975م؛ طاش کوپری‌ زاده، احمد، الشقائق النعماتیة، به کوشش صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛ همو، طبقات الفقهاء موصل، 1961م؛ همو، مفتاح السعادة، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ کوپریلی، خطی؛ مرعشی، خطی، مقریزی، احمد، الخطط، بولاق، 1270ق؛ المنتخب من المخطوطات العربیة فی بیروت، بیروت، 1407ق/ 1986م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Alhlwadt; Arberry; della vida, G.L., Elenco dei manoscritti arabi islamic della biblioteca, vatican, 1935Y GAL; GAS: Gottschalk. H. L. et al., Islamic Arabic Manuscripts, Birmingham, 1963; Mingana A., Catalogue of the Arabic Manuscripts, Manchester 1934; nemoy , L., Arabic Manuscripts in the Yale Unversity Library. New haven, 1956. 
ناصر گذشته