بابا قاسم، مقبره

بابا قاسِم، مَقبَره، مزار باباقاسم اصفهانی، از عارفان سدۀ 8ق/ 14م، واقع در محلۀ شهشهان اصفهان. بر پایۀ کتیبۀ سردر ورودی، این آرامگاه در 741ق/ 1340م توسط سلیمان بن ابی الحسن بن طالوت دامغانی، از پیروان باباقاسم برای او ساخته شده است (ﻧﻜ : اصفهانی، 73؛ رفیعی، 785-786؛ گدار،«مقبره و مدرسه...»، 165، «مقبره... »، 38).
سبک معماری بنا مشترکاتی در عناصر و جزئیات معماری با بناهای دورۀ پیشین دارد، اما حجم آن کاهش یافته، و بر ارتفاع بنا تأکیدی آگاهانه شده است؛ کالبد بنا نیز سبک‌تر، نازک‌تر و ظریف‌تر شده است. بقعۀ باباقاسم به‌سبب دارابودن تمام ویژگیهای معماری عصر ایلخانی، یکی از نمونه‌های نفیس آرامگاههای آن زمان است (ﻧﻜ : ویلبر، 31, 33, 76-77؛ گدار، همانجا؛ هیلنبراند، 286, 294).
آرامگاه در اصل از دوفضای مستقل تشکیل می‌شود. نقشۀ خارجی بنای اصلی و جلوی، مستطیل شکل با گنبد هرمی 8 بر است و در داخل، مستطیل شکل با فرو رفتیگیهای در هر 4 ضلع با پوشش گنبد نیم‌کروی؛ بنای پشتی با نقشه‌ای به شکل 8ضلعی بوده است و به وسیلۀ راهروی با یک انحنا از جبهۀ جنوب شرقی بنای اصلی دو بنا به هم راه می‌یافتند؛ براثر ویرانی بنای پشتی و بازسازی آن در سدۀ اخیر تغییراتی پدیده آمده، و از آن جمله نقشۀ 8 ضعلی به مستطیل تبدیل شده ‌است. کف‌سازی بنا نیز با بنای اصلی اختلاف سطح پیدا کرده، و راه ارتباطی اصلی دو بنا از میان رفته است. اکنون درگاهی کوتاه با دو پله واقع در میان ضلع ‌شرقی بنای اصلی آنها را به می‌پیوندد (ﻧﻜ : گدار، «مقبره و مدرسه»، 168-167؛ هیلنبراند، 278, 282-277؛ تحقیقات میدانی).

 نمای خارجی گنبد دو پوستۀ هرمی، برگردنی 8 وجهی قرار گرفته، وبا پوشش کاشی فیروزه‌ای، مزین به کتیبه‌هایی به خط بنّایی لاجوردی بر پیرامون گردن و ترکها آرایش یافته است. پوپ بر آن است که این گنبد را شاید در سدۀ 9ق/ 15م ساخته باشند (ﻧﻜ : دانشنامه...، 1/ 46-47؛ هنرفر، 310، 878؛ ویلبر، 182؛ پوپ، «معماری... »، 1099؛ تحقیقات میدانی).
بنای آرامگاه هم‌سطح گذرگاهی که از پیش وجود داشته، برآورده شده است، اما با گذشت سده‌ها، سطح‌ گذر بالا آمده، و اکنون ورود به آن وسیلۀ دو پله از خیابان امکان‌پذیر است. ورودی بنا واقع در ضلع شمالی، مزین به کاشی معرق است که نمایشگر پیشرفت فن‌آوری و طراحی رنگ اینگونه کاشی در سدۀ 8ق/ 14م است. حاشیه‌های کتیبه با گل و بته و اسلیمیهای موزون و درشت در هم آمیخته، و رنگ سبز و قهوه‌ای ارغوانی فام به رنگهای معرق افزوده شده است. بر پیشانی این سردر با طاق تیزه‌دار و مقرنس‌کاری، دو کتیبۀ تاریخی به قلم ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی نقش بسته است. یکی از آن دو حاوی نام بانی و تاریخ احداث بناست و دیگری تاریخ تعمیر بنا در 1044ق/ 1634م با رقم محمدرضا امامی، کتیبه‌نگار معروف را در بردارد. سردر کاشی‌کاری، در چوبی دولتی منبت‌کاری ورودی بنا را احاطه کرده، و هر لت را به لوحهای قاب‌بندی شده تقسیم شده است و بر دو لوح بالا عبارات «عنایةالازلیه» و «کفایةالابدیه» به قلم ثلث بر زمینۀ گل و برگ نقش بسته است.
گنبد نیمه‌ کروی داخل آرامگاه بر پایۀ مربع استوار است که با گوشه‌سازی سکنج مرحلۀ انتقالی 8ضلعی، شکل گرفته، و پایۀ مربع را به شکل دایره‌ای برای برپایی گنبد آماده ساخته است. در میان هریک از 4ضلع در فضای میان دو سکنج، نورگیری مشبک تعبیه شده است؛ بر فراز مرحلۀ انتقالی یک 16ضلعی ایجاد شده، و ستارۀ 8 پر بزرگ مقرنس‌کاری را در میان گرفته که در مرکز آن ستارۀ 8پری از آجر لعابدار فیروزه‌ای قرار گرفته است. مقرنس‌کاری گنبد بسیار مشابه نمونه‌های نخستین است. آجرکاری 
خفته و راسته و جناقی، مقرنسها و ترکیب آنها با آجر لعابدار فیروزه‌ای یکی از زیباترین نمونه‌های اینگونه را پدید آورده است (ویلبر، 74؛ هنرفر، 311-312؛ دانشنامه، همانجا؛ دیماند، 204؛ اسکسرس، 280؛ EWA, X/ 350؛ تحقیقات میدانی).
پایۀ مربع گنبد آراسته به کتیبه‌ای معرق است که حاوی آیات 1 تا 5 سورۀ اسراء است و به قلم ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی نوشته شده است. کتیبۀ دوم معرق همانند کتیبۀ دور گنبد، در پایین آن و بر سر طاق ضلع‌ جنوبی نقش بسته است؛ در اینجا نام بانی آرامگاه با القاب وی به چشم می‌خورد. در ضلع‌ جنوبی آرامگاه محرابی از کاشی تعبیه شده که بخش اعظم اطراف آن از میان رفته است، اما آنچه باقی مانده، همانند دو کتیبه با معرق‌کاری زینت یافته است. قسمت فوقانی طاق‌نمای کوچک محراب و لچکیهای آن کاشی‌کاری با طرح گیاهی است و بر پیشانی آن کتیبه‌ای بنّایی با عبارت «الله اکبر» نقش بسته است. دیوارهای جانبی آستانۀ بنا نیز دارای تزیین توپیهای گچی است (ﻧﻜ : ویلبر، همانجا؛ گدار، «مقبره و مدرسه»، 166، «مقبره»، تصویر 13؛ پوپ، «تزیینات...»، 1328؛ دیماند، 205؛ تحقیقات میدانی).
در ضلع‌ شمالی دو سنگ گور قرار دارد: یکی از آن دو دارای تاریخ 985ق و متعلق به پهلوان میرزا علی است و دیگری ازآنِ شخصی است به نام خطیب با تاریخ 1279ق (گدار، همان، 42؛ تحقیقات میدانی).

مآخذ

اصفهانی، محمدمهدی، نصف‌جهان فی تعریف ‌الاصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ دانشنامۀ جهان ‌اسلام، تهران، 1375ش؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1352ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز: 

Dimand, M. S., A Handbook of Muhammadan Art, New York, 1958; EWA; Godard, A., «La Tombeau Bābā Kāsem» , Āthār-é Īrān, Haarlem, 1937, vol. II(1); id, «Le Tombeau de Bābā kāsem et le Madrasa Imāmī», ibid, 1949, vol IV(I); Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994; pope, A.U., «Architectural Ornament», «Islamic Architecture, Fourteenth Century», A Survey of Persion art, london, 1967, vol. III; Scarce, J., «Tilework», The Art of Persia, Ahmedebad, 1990; Wilber, D.N., The Architecture of Islamic Iran, The Ilkhānid Period, Princeton, 1955
یدالله ‌غلامی