حائل

حائِل، استان و شهری در شمال عربستان سعودی. استان حائل با 887‘ 103 کمـ 2 مساحت و 970‘585 تن جمعیت (2010م / 1389ش) در منطقۀ کوهستانی نجد واقع شده است ( الموسوعة ... ، 9 / 6؛ «فرهنگ ... »، npn.). شهر حائل مرکز این استان در°41 و´42 طول شرقی و°27 و´33 عرض شمالی میان کوهها و در جنوب دشت ماسه‌ای نفود قرارگرفته، و در 1389ش، 907‘319 تن جمعیت داشته است ( الموسوعة، 9 / 7؛ مختار، 1 / 21؛ «اطلس ... »، 68؛ «فرهنگ»، npn.). 
کوههای حائل در گذشته طی نامیده می‌شدند و چون قبیلۀ شمر در آنجا اقامت گزیدند، این کوهها جبل‌شمر نام گرفت (نک‍ : حمزه، 20-21؛ نیز ابوعبید، 2 / 414-415). 
برخی گفته‌اند این استان ازآن رو حائل نامیده شده که در میان منطقۀ نجد و قسمتهای شمالی شبه‌جزیرۀ عربستان قرار گرفته است (خزعل، 298). به نظر گروهی دیگر چون حائل رشته‌کوه اَجا و سلمى ــ از جبل شمر ــ را از هم جدا می‌کند، به این نام خوانده شده است (جبوری، 12). بخش بزرگی از زمینهای حائل حاصلخیز است و در شرق و جنوب آن در دامنۀ کوههای اجا درختان نخل و کشتزارهای گندم و باغهای انار، لیمو، نارنج، پرتقال، آلو و سیب وجود دارد (وهبه، 59). 
صنایع حائل اینها ست: شمشیرسازی، به‌ویژه شمشیر‌های جواهرنشان با طلا و نقره، ساخت ظروف قهوه‌خوری، کفش‌دوزی و مَشک‌سازی ( دائرةالمعارف ... ، 7 / 279). در گذشته راه کاف به حائل به سبب آنکه راه مستقیم به مرکز عربستان و دریای مدیترانه بود، اهمیت بسیار داشت (لاریمر، VII / 602-603, IX / 1332)؛ بازرگانی نیز در آنجا رونق داشت و فلزات و کالاهای اروپایی از طریق بصره و نجف و مدینه به این شهر وارد می‌شد (کحاله، 125؛ لاریمر، VII / 602؛ EI2, III / 326 ). 
تجارت حائل در سدۀ 13ق / 19م در دست بازرگانان عراقی بوده و یکی از صنعتگران اسلحه‌ساز این شهر به نام محمد بن بانی در این دوره در سرتاسر عربستان شهرت داشته است (همانجا). ساکنان حائل بیشتر از طایفۀ بنی‌شمر هستند و افرادی از طایفۀ قاسمی و شماری ایرانی‌تبار هم در آن ساکن‌اند (کحاله، 90؛ حمزه، 174-175؛ لاریمر، همانجا). 

پیشینۀ تاریخی

گروهی از محققان احتمال داده‌اند که بنایی در شرق محل کنونی شهر حائل وجود داشته، و شهر حائل در دوره‌های متأخر بنا شده است (همانجا). اشپرنگر احتمال داده که حائل همان شهر باستانی حَرّه باشد که بطلمیوس از آن یاد کرده است (ص 171, 176). افزون بر این، گروهی از باستان‌شناسان، آثار، نقوش و تصاویری در حائل کشف کرده‌اند که متعلق به سدۀ 4ق‌م است (عریفی، 93-94). همچنین آثاری نیز از روزگار خلافت عباسیان مثل قصر خُراش در این شهر وجود دارد (همانجا). 
پس از ظهور اسلام، اهمیت حائل بیشتر به‌سبب واقع شدن در مسیر کاروانهای حج بوده است ( الموسوعة، 9 / 7). در صدر اسلام، پس از به خلافت رسیدن ابوبکر، برخی قبایل از پرداخت زکات خودداری کردند؛ به‌همین سبب ابوبکر، خالد بن ولید را مأمور مقابله با آنان کرد. خالد در نزدیکی کوه اجا به جمع‌آوری نیرو از قبایل طی، به ریاست عدّی بن حاتم طایی پرداخت و در جنگی در نزدیکی بزاخه مخالفان را شکست داد (یعقوبی، 2 / 137؛ بلاذری، 132-133). پیش از به وجود آمدن وحدت سیاسی در عربستان سعودی، مردم حائل گاه با حمله به قبایل و غارت اموال و اغنام و شترهای آنان و حتى اموال حجاج بیت‌الله الحرام روزگار می‌گذراندند (عریفی، 109-111). در سدۀ 12ق / 18م آشوبهایی در نجد رخ داد و نجد به چندین امارت و شیخ‌نشین تقسیم شد، که در این تقسیمات حائل به آل علی تعلق گرفت (خزعل، 39). 
در اواسط سدۀ 13ق / 19م، میان آل علی و آل رشید کشمکشهایی رخ داد و خورشیدپاشا، سردار سپاه محمدعلی پاشا، خدیو مصر با قوایی از مصر وارد حائل شد و به این کشمکشها خاتمه داد. ابومحمد عبدالله بن علی بن رشید (حک‍ 1250-1263ق / 1834-1847م) پایه‌گذار سلسلۀ آل رشید موفق شد نظر ساکنان حائل را جلب کند و با کمک کردن به فیصل بن ترکی در باز پس گرفتن حکومت ریاض از قاتل پدر خود، حکومت حائل را به عنوان پاداش دریافت کند (لاریمر، III / 1161؛ حمزه، 350). هر چند پیروزی او کوتاه‌مدت بود و عیسی بن علی که به نیروهای عثمانی پناه برده بود، حائل را از دست او گرفت، ولی او در 1254ق / 1838م که نیروهای خورشیدپاشا به جبل‌شمر آمدند، به کمک آنها حکومت ازدست‌رفته را باز ستاند و از این زمان حکومت آل رشید با پشتیبانی مصریها در حائل تثبیت گردید و آل رشید دامنۀ سلطۀ خود را بر دیگر قبایل نیز گستراند. عبدالله‌بن علی بنای قصر برزان در حائل را که از پیش آغاز شده بود، تکمیل کرد (همانجا). 
در این دوره شهر جوف‌العمر و روستاهای تابع آن و وادیهای سرحان و نفود جزو جبل‌شمر قرار داشت (لاریمر، IX / 733 VIII / 935-937,). در 1303ق / 1886م نیروهای آل رشید با تصرف ریاض، سعی داشتند تا پایه‌های حکومت آل سعود را متزلزل سازند؛ اما رهبر سعودی موفق شد ریاض را باز پس گیرد و پس از آنکه علما و سران سعودی، به او عنوان سلطان دادند، بریتانیا نیز وی را به رسمیت شناخت. چون ابن سعود ادامۀ حکومت حائل را برای حکومت خود خطرناک می‌دانست، سپاهی برای تصرف حائل و سرکوب قبایل شمر تهیه دید و آنها در 1339ق / 1921م حائل را تصرف کردند و حکومت جبل‌شمر را مضمحل ساختند (نک‍ : حمزه، 385-386؛ عسّه، 39-40). 

مآخذ

ابوعبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403ق / 1983م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق / 1987م؛ جبوری، یحیى، الجاهلیة، بغداد، 1388ق / 1968م؛ حمزه، فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، 1388ق / 1968م؛ خزعل، حسین، حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب، بیروت، 1968م؛ دائرةالمعارف الاسلامیة، به کوشش احمد شنتاوی و دیگران، بیروت، 1933م؛ عریفی، فهدعلی، لمحات عن منطقة حائل، ریاض، 1402ق؛ کحاله، عمر رضا، جغرافیة شبه جزیرة العرب، به کوشش احمدعلی، مکه، 1384ق / 1964م؛ مختار، صلاح الدین، تاریخ المملکة العربیة السعودیة، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1419ق / 1999م؛ وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی القرن العشرین، قاهره، 1387ق / 1967م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1415ق / 1995م؛ نیز: 

Assah, A., Miracle of the Desert Kingdom, London, 1969; Britannica Atlas, Chicago, 1992; EI²; Lorimer, J.G., Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, London, 1986; Sprenger, A., Die alte Geographie Arabiens, Amsterdam, 1966; The World Gazetteer, www.world.gazetteer.com. 
پرویز امین