حامیم بن من الله

حامیمِ بْنِ مَنَّ الْلّٰه (مق‍ 315ق / 927م)، ابومحمد، ملقب به مفتری، از مدعیان نبوت در مغرب در سدۀ 4ق / 10م. وی از بربرهای غماره بود، و با خانواده‌اش در نزدیکی شهر تطوان، کنار کوهی که بعدها به‌نام او (حامیم) مشهور شد، ساکن بودند (ابوعبید، 2 / 776؛ بل، 172، 180، 182؛ ثعالبی، 153). او در 313ق / 925م ادعای نبوت کرد و با ایجاد تغییراتی در شریعت اسلام عقاید و احکام جدیدی بنا نهاد، که گروه بسیاری به او ایمان آوردند (ابوعبید، 2 / 772-776؛ ابن ابی زرع، 98؛ ابن‌خلدون، 6 / 214؛ EI2, III / 134). 
دعوی وی میان بربرها تازگی نداشت و صالح بن طریف نیز در میان بَرغَواطه دعوی نبوت کرده بود (بل، 186؛ ERE, II / 518). هر چند به‌نظر می‌رسد که حامیم عقاید و احکام خود را جدای از اسلام نمی‌دانست و آن را مکمل اسلام برمی‌شمرد (همانجا؛ بل، 183-184)، اعتقادات مبتنی بر سحر و جادو که درآن قبایل رواج داشت، برآن عقاید و احکام تأثیر بسیار نهاده بود. 
پدر او، ابوخلف، و عمه و خواهرش به ساحری شهرت داشتند. وی کتابی را به‌عنوان قرآن برای پیروانش تدوین کرد که به زبان بربر بود (ابوعبید، 2 / 776؛ ابن ابی‌زرع، 99؛ ابن‌خلدون، همانجا). این کتاب موجود نیست، اما بخشی از آن در منابع نقل شده است که در آن بر ایمان به حامیم، پدر و عمه‌اش تأکید شده است (همانجاها). 

حامیم احکام جدیدی را نیز برای پیروان خود وضع کرد: نماز به دو بار در روز، هنگام طلوع و غروب خورشید، تقلیل یافت، که هر نماز 3 رکعت بود و در آن بر کف دستان سجده می‌کردند. روزه از 27 ماه رمضان به مدت 4 روز شروع می‌شد، یعنی روز عید فطر را هم روزه بودند و روز بعدازآن را عید می‌گرفتند. او همچنین روزۀ کامل روز پنجشنبه و چهارشنبه تا ظهر را واجب کرد و کفارۀ افطار این دو روز را پرداخت 5 گاو به حامیم قرار داد. زکات پرداخت   از هر چیز بود. طهارت، وضو و حج ساقط شد. گوشت خوک ماده حلال شد، چه، به اعتقاد حامیم در قرآنِ محمد (ص) خوک نر حرام شده بود. هرگونه ماهی درصورتی‌که ذبح شود، حلال، و تخم پرندگان حرام شد (ابوعبید، همانجا؛ ثعالبی، 154؛ بل، 185؛ ابن ابی زرع، 99). 
حامیم در 315ق در جنگهای مصموده کشته شد (ابوعبید، 1 / 777؛ ابن‌خلدون، همانجا؛ ابن‌عذاری، 1 / 198). به‌گزارش ابن ابی زرع (همانجا) عبدالرحمان ناصر، حاکم اندلس، لشکری را برای سرکوب حامیم فرستاد که او را گرفتند و به قتل رساندند. گویا عقاید حامیم پس از مرگ او برچیده نشد و تا مدتی پیرو داشت (بل، 187؛ EI2، همانجا). حامیم 3 پسر داشت: محمد، عبدالله و عیسى، که ازآن‌میان عیسى در میان قوم، مقامی ارجمند یافت و به ابن‌مفتری مشهور بود (ابوعبید، همانجا). 

مآخذ

ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، 1972م؛ ابن‌خلدون، العبر، بیروت، 1391ق / 1971م؛ ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش دوزی، لیدن، 1848م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992م؛ بل، آلفرد، الفرق الاسلامیة فی شمال الافریقی، ترجمۀ عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1969م؛ ثعالبی، عبدالعزیز، تاریخ شمال افریقیا، به کوشش احمد بن میلاد و محمد ادریس، بیروت، 1407ق / 1987م؛ نیز: EI²; ERE.

نوشین صاحب