ابوعریش

اَبوعَریش، شهر و ناحیه‌ای در منطقۀ عسیر تهامه، واقع در جنوب غربی عربستان سعودی. عریش به معنای مسكن محصور به بوته‌ها و شاخه‌های درختان است و از آنجا كه قسمت عمدۀ خانه‌های این ناحیه شامل كلبه‌هایی از این نوع بوده، به این نام خوانده شده است (فیلبی، «مرتفعات عربستان»، 572-573).

ناحیۀ ابوعریش

عسیر تهامه زمانی «مقاطعۀ» ادریسی خوانده می‌شد و شامل سه ناحیه بود: صَبیا، جیزان و ابوعریش (حمزه، 77). ناحیۀ ابوعریش كه در جلگۀ ساحلی عربستان (فیلبی، همان، 44) و در °15 و ´50 تا °17 و ´40 عرض شمالی واقع شده، در منطقۀ خشك قرار دارد و حیات آن متكی به جریان آبهایی است كه از ارتفاعات پیرامون آن سرایز می‌شوند (نیبور، 266). وجود قله‌های آتشفشانی و نیز چشمه‌های آبگرم حاكی از فعالیت آتشفشانی در كوههای این ناحیه است (فیلبی، همان، 571-572).
ناحیۀ ابوعریش به علت اینكه در مرز عربستان سعودی و یمن واقع شده، مدتها مورد اختلاف حكمرانان این دو سرزمین بوده است (همو، «عربستان سعودی»، 321). با اشغال جنوب حجاز و عسیر و یمن توسط عثمانیها در اوایل سدۀ 11 ق، نفوذ اشراف ابوعریش گسترش یافت (حمزه، 357) و اینان تا زمان سیطرۀ امام صنعا بر ابوعریش و صبیا در 1034 ق / 1625 م با حكومت مركزی درگیر بودند (همانجا؛ نك‍ : بستانی)، از 1036 ق به مدت 5 سال امامان زیدی ابوعریش را در تصرف خود داشتند و از آن پس، این ناحیه بار دیگر به دست حكومت عثمانی افتاد و تاظهور فرقۀ وهابی كه موقتاً اهالی ابوعریش را مطیع خود ساختند (1217 ق / 1802 م)، خبری از ابوعریش در دست نیست. در این زمان، حكومت ابوعریش به دست یكی از اشراف محلی به نام شریف حمود بن محمد، معروف به ابومسمار (د 1233 ق / 1818 م) افتاد (عمری، 128‌؛ EI2). پس از مرگ شریف حمود، پسرش احمد به جانشینی او رسید، اما به هنگام لشكركشی نیروهای عثمانی و مصری ابوعریش به تصرف مصر درآمد وپس از مدت كوتاهی به امام صنعا كه زیدی بود، واگذار شد (حمزه، 359). در 1288 ق / 1871 م ابوعریش بار دیگر به تصرف عثمانیها درآمد وتا زمان انعقاد معاهدۀ لوزان در 1923 م جزو سرزمینهای تابع دولت عثمانی بود (نک‍ : IA). از این زمان به بعد، زد و خوردهای داخلی در منطقۀ عسیر مجدداً آغاز شد، تا سرانجام امام یحیی بر قسمت جنوبی این منطقه استیلا یافت و قسمتهای دیگر از جمله ابوعریش به عربستان سعودی ملحق گردید (بستانی).
ناحیۀ ابوعریش جمعاً دارای 64 روستا و شهر است (عقیلی، 29). روستاهای این ناحیه در واقع آبادیهای كوچكی هستند كه معمولاً از كلبه‌های ساخته شده از بوته‌ها و شاخه‌های درختان تشكیل شده است. بسیاری از این آبادیها جزو حومۀ شهر اصلی ابوعریش به شمار می‌آیند. بخش وسیعی از این ناحیه زیر كشت ارزن بوده است (فیلبی، «مرتفعات عربستان»، 571).

شهر ابوعریش

 مركز ناحیۀ ابوعریش، شهری است واقع در جنوب غربی عربستان كه در حدود °16 و ´45 عرض شمالی قرار دارد (همو، «عربستان سعودی»، نقشه؛ سامی، 1‌ / 740). ارتفاع این شهر از سطح دریا تقریباً 76 متر است (فیلبی، «مرتفعات عربستان»، 572) و از جنوب به صبیا و لحیه (علی، 1 / 188، حاشیه) محدود است و از سوی شرق در فاصلۀ 32 كیلومتری شهر جازان قرار دارد (عقیلی، 58؛ IA). 
فیلبی با توجه به آثار ویرانه‌های پیرامون ابوعریش می‌نویسد، این شهر درگذشته دارای وسعت و اهمیت بیشتری بوده است. همو طول آن را از شمالی‌ترین نقطۀ شمال غربی تا جنوبی‌ترین نقطه در جنوب شرقی كمتر از یك میل ذكر می‌كند كه قسمتی از آن را همان ویرانه‌ها تشكیل می‌داده است (همانجا). از سوی دیگر، نیبور آن را شهری دارای حصار و دیوار ذكر می‌كند (ص 267).
دربارۀ سكنۀ این شهر درگذشته اطلاع دقیقی در دست نیست. شمار ساكنان آن را در 1834 م حدود 7 تا 8 هزار نفر دانسته‌اند (IA)، اما در آمار 1875 م، 000‘5 نفر ذكر شده است (بستانی). فیلبی جمعیت شهر را در 1952 م حدود 000‘12 نفر برآورد می‌كند كه غالباً در كلبه‌های مخروطی شكل زندگی می‌كرده‌اند (همان، 572-573).
اهالی شهر بیشتر كشاورزند و غالباً به كشت ارزن و كنجد اشتغال دارند. گذشته ازآن به صورتی ابتدایی در كارگاههای كوچك خود با استفاده از نیروی چارپایان، به روغن‌كشی، به خصوص روغن كنجد، نیز می‌پردازند (همان، 573-574). ضمناً از كوههای اطراف نمك استخراج و صادر می‌كنند (نیبور، ‌همانجا). بیشتر بازرگانان این شهر از مردم حضرموت بوده‌اند (فیلبی، همان، 574).
ابوعریش دارای 3 مسجد خوش نما بوده كه از آن میان مسجد جامع شهر است كه در سدۀ 11 ق توسط امام منصور بن عمادالدین ساخته شده است. در زمان دیدار فیلبی از ابوعریش، در نزدیكی مسجد اشرف قلعه‌ای قدیمی به نام اشرف وجود داشته كه در حال ویرانی بوده است (همان، 573). همو گزارش می‌دهد كه در زمان شكوفایی ابوعریش، در این شهر و حومۀ آن 106 مسجد و 106 چاه آب وجود داشته كه در زمان دیدار او هنوز 30 مسجد و حدود 25 چاه آب باقی مانده بوده است (همانجا). قسمت اعظم این شهر در 1932 م توسط گروههای وهابی به آتش كشیده شد و پس از آن، كار بازسازی هیچ گاه با جدیت دنبال نشد (همانجا).

مآخذ

بستانی؛ حمزه، فؤاد، ‌قلب جزیرة العرب، ریاض، 1388 ق / 1968 م؛ سامی، ش.، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق / 1889 م؛ عقیلی، محمد بن محمد، المعجم الجغرافی البلاد العربیة السعودیة، جازان، 1399 ق / 1979 م؛ علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1976 م؛ عمری، حسین عبدالله، مائة عام من تاریخ الیمن الحدیث، دمشق، 1405 ‌ق / 1984 م؛ نیز:

EI2; IA; Niebuhr, Carsten, Beschreibung von Arabien, Graz, 1969; Philby, H. St. J. B., Arabian Highlands, New York, 1952; id, Saʿudi Arabia, Beirut, 1955.

گیتی صلاحی اصفهانی