ابوعبدالله مغربی

اَبوعَبْدُاللهِ مَغْرِبی، محمد بن اسماعیل (د 299 ق / 912 م)، صوفی و شاعر. تاریخ ولادت وی دانسته نیست، اگرچه این گفته كه وی قریب 120 سال زیسته است (سلمی، طبقات، 238؛ ابونعیم، 10 / 229، 647؛ جامی، 90)، اغراق‌آمیز می‌نماید، اما حاكی از زندگی طولانی اوست. با توجه به این نكته، تاریخ ولادت او را می‌توان در اواخر سدۀ 2 ق دانست. زادگاه و نحوۀ زندگی و سیر و سلوك وی نیز معلوم نیست و تنها می‌دانیم كه مرید ابوالحسن علی بن رزین هروی بوده است (سلمی، ابونعیم، همانجاها؛ قشیری، 434؛ انصاری، 111، 204).
در احوال وی گفته‌اند كه پیوسته در سفر بوده (قشیری، 290؛ عطار، 559)، تا آنجا كه 97 بار و به قولی دیگر 77 بار حج گزارده است (ابن كثیر، 11 / 117؛ ابن‌تغری بردی، 3 / 178؛ صفدی، 2 / 210) و در این سفرها یاران و مریدانش نیز همراه او بوده‌اند (قشیری، عطار، همانجاها؛ نیز نك‍ : سراج، 178).
دربارۀ زهد وی گفته‌اند كه خوراك او از ریشۀ گیاهان بود (قشیری، 291، 434؛ عطار، صفدی، همانجاها؛ شعرانی، 1 / 93). كراماتی نیز به وی نسبت داده‌اند (ابن‌ جوزی، صفة، 4 / 336، المنتظم، 6 / 113؛ ابن‌كثیر، همانجا؛ مناوی، 1 / 267؛ نبهانی، 1 / 170). مولوی نیز داستانی از كرامتهای او را به نظم درآورده است (2 / 313-314).
ابراهیم بن شیبان، ابراهیم خوّاص و ابوبكر بیكندی را در زمرۀ مریدان وی دانسته‌اند (سلمی، ابونعیم، همانجاها؛ قشیری، 153، 434؛ هجویری، 185؛ انصاری، 204، 391، 403). ابراهیم بن شیبان از خردسالی در خدمت ابوعبدالله به سر برده (سراج، 329) و به گفتۀ ابن ملقن، 30 سال مرید وی بوده است (ص 21). عطار این مدت را 40 سال ذكر كرده است (ص 717). یك بار نیز ابراهیم در شام به جرم داخل شدن به دكان خمرفروشی و ریختن خمهای شراب در زندان ابن طولون گرفتار آمد، اما به وساطت ابوعبدالله مغربی رهایی یافت (قشیری، 153؛ عطار، 717- 718).
غالب منابع در گذشت ابوعبدالله را در 299 ق ذكر كرده‌اند (سلمی، ابونعیم، همانجاها؛ قشیری، 434؛ انصاری، 205؛ ابن جوزی، صفة، همانجا؛ ابن ملقن، 403). با این حال، برخی از مؤلفان، 279 ق را نیز محتمل دانسته‌اند (نک‍ : سلمی، ابن جوزی، انصاری، همانجاها). وی در طور سینا، كنار قبر استادش ابوالحسن علی زرین، به خاك سپرده شد(نک‍ : سلمی، همانجا؛ ابونعیم، 10 / 299؛ عطار، 561؛ ابن ملقن، همانجا).
از ابوعبدالله علاوه بر سخنان عرفانی (نک‍ : سراج، 108؛ سلمی، «جوامع»، 57- 58، طبقات، 299-241؛ ابونعیم، 10 / 299-335؛ هجویری، 186)، ابیاتی نیز بر جای مانده كه در كتب طبقات و تذكره‌ها پراكنده است (سلمی، همان، 240، 241؛ ابونعیم، 10 / 335؛ انصاری، 206؛ صفدی، 2 / 211؛ ابن ملقن، همانجا).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفة الصفوة، به كوشش محمود فاخوری، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1357 ق؛ ابن‌كثیر، البدایة؛ ابن‌مقلن، عمر بن علی، طبقات الاولیاء، به كوشش نورالدین شریبه، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیةالاولیاء، بیروت، 1387 ق / 1967 م؛ انصاری هروی، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، به كوشش حسین آهی، تهران، 1362 ش؛ جامی، عبدالرحمن بن احمد، نفحات الانس،‌ به كوشش محمودی عابدی، تهران، 1370 ش؛ سراج، عبدالله بن احمد، اللمع فی التصوف، به كوشش ر. ا. نیكلسون، لیدن، 1914 م؛ سلمی، «جوامع آداب الصوفیة»، مجموعۀ آثار ابوعبدالرحمن سلمی، به كوشش نصرالله پورجوادی، تهران، 1369 ش؛ همو، طبقات الصوفیه، به كوشش پدرسن، لیدن، 1960 م؛ شعرانی، عبدالوهاب بن علی، الطبقات الكبری، قاهره، 1374 ق / 1954 م؛ صفدی، خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381 ق / 1961 م؛ عطار، فریدالدین محمد، تذكرة الاولیاء، به كوشش محمد استعلامی، تهران، 1366 ش؛ قشیری، عبدالكریم، الرسالة القشیریة، به كوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطی‌جی، بیروت، 1408ق / 1988 م؛ مناوی، عبدالرؤوف، الكواكب الدریة، به كوشش محمود حسن ربیع، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ مولوی، جلال‌الدین محمد، مثنوی، به كوشش ر. ا. نیكلسون، تهران، 1363 ش؛ نبهانی، یوسف بن اسماعیل، جامع كرامات الاولیاء، به كوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ هجویری، علی بن عثمان، كشف المحجوب، به كوشش و. ژوكوفسكی، تهران، 1358 ش.

مینا حفیظی