ابوطاهر سمرقندی

اَبوطاهِرِ سَمَرْقَنْدی، مؤلف كتاب سمریه (زنده در سدۀ 13 ق / 19 م). وی خود را ابوطاهر خواجه سمرقندی ابن اقضی اقضاة ملاّ میرابوسعید خواجه قاضی كلان ولایت سمرقند معرفی كرده است (ص 14). قاضی كلان اصطلاح تاجیكی عنوان اقضی القضاة بوده است (افشار، مقدمه بر مسریه، 7). ابوطاهر سمت قضای (قاضی بزرگ) سمرقند ار از جد و پدرش به ارث برده بود. جدش مولانا میرعبدالحی خواجه (1169-1243 ق / 1756- 1827 م) قاضی كلان و شیخ الاسلام بود و 40 سال بر مسند قضا قرار داشت (ابوطاهر، 97- 98) و از تصانیف او حواشی شافی بر شرح بیضاوی، شرح فارسی صحیح بخاری، ترجمۀ فارسی زبور داوود (ع)، اخلاق بهادر خانی، شرح الشرح هدایه كه از كتاب البیع تا آخر بوده است (همو، 98). پدرش ابوسعید خواجه پس از مرگ میرعبدالحی به جای او قاضی كلان شد و اغلب با امیر حیدر از امیران دودمان مَنغیتیه به بخارا می‌رفت و با علمای آن دیار به مباحثه و مناظره می‌نشست (همو، 98، 99؛ افشار، همانجا). ابوطاهر از تاریخ تولد و درگذشت پدر خویش مطلبی ننوشته و به تاریخ آغاز مقام قضای خود نیز اشاره‌ای نكرده است.
ابوطاهر خود را مفتی نیز نامیده است (ص 99). از زمان تولد و درگذشت او اطلاعی در دست نیست. بعضی محققان زمان حیات او را نیمۀ نخست سدۀ 13 ق / 19 م نوشته‌اند ( ایرانیكا، I / 388)، امّا وی در سالهایی از نیمۀ دوم سدۀ 13 ق نیز حیات داشته است. وی در كتاب خود حوادث سال 1251 ق / 1835 م را آورده و یادآورد شده كه در آن هنگام مشغول نگارش رسالۀ سمریه بوده است و در ضمن اشاره به اینكه به استنساخ كتیبه‌های مزار قُثَم بن عباس پرداخته بود، می‌نویسد: «این بندۀ خاك، راقم حروف این رساله، از اتفاقات حسنۀ یوم پنجشنبه وقت چاشت شانزدهم شهر جمادی‌الاول در سنۀ یك هزار و دو صد و پنجاه و یك بعد از شرف دریافت زیارت مزار فایض الانوار عم‌زادۀ رسول مختار حضرت شاه رضی‌الله تعالی عنه، سیر عمارات و كتیبۀ مسجد و میان سرای و گنبدها نمود. از آنچه معلوم كرده را در ورق نوشت و اینجا نوشت به سبب آنكه مبادا به سبب تبدیل زمان آنها از نظر ناپدید گردند» (ص 58). از این نكته به سهولت می‌توان دریافت كه وی در اوایل نیمۀ دوم سدۀ 13 ق هنوز به تدارك و شاید تدوین رسالۀ سمریه اشتغال داشته است.
تاریخ تألیف رسالۀ سمریه دقیقاً معلوم و مشخص نیست. ویاتكین مترجم این كتاب در 1899 م نوشته كه تاریخ تألیف سمریه حدود 65 سال قبل بوده است (بارتولد، IV / 238، حاشیه). وسلوفسكی در مقدمه بر نسخۀ خطی سمریه مدعی شده كه ابوطاهر كتاب خود را در دهۀ چهارم سدۀ 19 م (1245-1255 ق) به رشتۀ تحریر كشیده است (همانجا)، ولی بارتولد تألیف این كتاب را حدود دهۀ هفتم سدۀ 19 م (1276-1286 ق) دانسته و در ارائۀ دلیل چنین اظهار نظر كرده است كه ابوطاهر در كتاب سمریه ضمن بحث از یك مسجد، مرمت بنای آن را در دوران سلطنت امیر مظفر نوشته است. بارتولد می‌افزاید كه امیرمظفر در 1276 ق / 1860 م بر تخت نشست (همانجا؛ ابوطاهر، 39-40).
سمریه كتابی است در شرح بنای سمرقند، نام، وضع جغرافیایی، هوا، چشمه‌ها، كوهها، غارها، مسجدها، مدرسه‌ها و نیز در تعیین نشانه‌های مقابر بزرگان آن سرزمین. ابوطاهر ضمن بیان انگیزۀ تألیف كتاب یادآور شده است كه چون نشانه‌ها و علامتهای مزارات سمرقند كه در كتاب قندیه آمده، محو شده و لوحها نیز نابود گشته بود، تعیین مزارها و مشخص كردن نشانیها در كتابی دیگر ضرور افتاده است (صص 13-14). كتاب قندیه كه ابوطاهر بدان اشاره كرده، اثری است از محمد بن عبدالجلیل سمرقندی كه كتاب استاد خود عمر بن محمد نسفی را خلاصه كرده است (حاجی خلیفه، 1 / 296؛ افشار، مقدمه بر قندیه و سمریه، 11). معرفی سمریه را در درجۀ نخست باید مرهون زحمات استروئوموف، ویاتكین و وسلوفسكی دانست. نخستین بار استروئوموف در 1884 م بخشی از كتاب را با عنوان «سمرقند فردوس مانند» به چاپ رسانید (افشار، مقدمه بر سمریه، 9). پس از او ویاتكین نخستین ترجمۀ روسی كتاب را در 1899 م منتشر نمود. وی در كار خویش از سه نسخۀ خطی بهره جستكه مفصل‌تر از نسخۀ خطی مورد استفادۀ وسلوفسكی بوده است (لونین، 189). در 1895 م وسلوفسكی به نسخه‌ای از سمریه به خط ملاقاضی كه تاریخ پایان كتابت آن محرم 1292 بود (ملا قاضی، 118)، دست یافت و درصدد برآمد كه آن را همراه با ترجمه به چاپ رساند. ولی انتشار ترجمۀ ویاتكین سبب شد كه وی ترجمۀ خود زاید شمارد و تنها به انتشار متن سمریه بسنده كند. وی دو نسخۀ خطی دیگر نیز برای مقابله در اختیار داشت كه یكی متعلق به موزۀ آسیایی فرهنگستان علوم روسیه بود و نسخۀ دیگر را ویاتكین دراختیار وی قرار داده بود. میرزا ابوسعید، فرزند ملاقاضی كاتب نسخه‌ای از سمریه كه مردی خوشنویس و با متون عربی آشنا بود، با وسلوفسكی و ویاتكین همكاری نزدیك داشت و در تدارك اسناد و نسخ آن دو را یاری نمود. وی مشاور ویاتكین در خواندن متون و نسخه‌های خطی بود. در 1904 م متن نسخۀ خطی سمریه توسط وسلوفسکی همراه با مقدمه و ضمایم به طبع رسید. لونین (همانجا) در شرح خود غیر از نامی كه در آغاز آمده، مؤلف را به نام میرابوطاهر صدر سمرقندی نیز نامیده است. بارتولد از اهمیت اثر ابوطاهر از جهت بیان اوضاع سمرقند در اواخر سدۀ 19 م یاد كرده و ضمن قدردانی از ترجمۀ سمریه گفته است كه این كتاب حاوی مطالب منظمی دربارۀ شهر سمرقند و گذشتۀ آن است و می‌توان از متن كتاب وضع دوره‌های مختلف تاریخی این شهر را در عهد اسلامی مشخص نمود (VIII / 114-115).
سمریه شامل 11 باب و یك خاتمه است كه در آن از تعلیم آداب بر اهل ولایت سمرقند یاد شده است. مشروح‌ترین و مهم‌ترین بخش كتاب باب نهم آن است كه عنوان آن «در تعیین علامتهای مزارات كثیرالبركات بلدۀ سمرقند و نواحی آن و بیان نامهای آنها و اوصاف مشهورۀ آنها» است (ابوطاهر، 54-116).

مآخذ

 ابوطاهر سمرقندی، سمریه، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1343 ش؛ افشار، ایرج، مقدمه بر سمریه (نک‍ : هم‍ ، ابوطاهر سمرقندی)؛ همو، مقدمه بر قندیه و سمریه، تألیف محمد بن عبدالجلیل سمرقندی و ابوطاهر خواجه سمرقندی، تهران، 1367 ش؛ حاجی خلیفه، كشف؛ ملاّقاضی، انجام سمریه (نک‍ : هم‍ ، ابوطاهر سمرقندی)؛ نیز:

Bartold, V. V., Sochineniya, Moscow, vol. IV, 1966; ibid, vol. VIII, 1973; Iranica; Lunin, B. V., Srednyaya Aziya u dorevolyutsionnom i sovetskom Vostokovedenii, Tashkent, 1965.

عنایت‌الله رضا