ابوطالب مروزی

اَبوطالِبِ مَرْوَزی، عزیزالدین اسماعیل بن حسین بن محمد، نسب‌شناس سده‌های 6 و 7 ق / 12 و 13 م مؤلف الفخری در انساب. نسب او به محمد دیباج فرزند امام صادق (ع) می‌رسد (ابوطالب، 23-27، 249-250). جد سوم ابوعلی احمد بن محمد كه در قم توطن داشت، به مرو سفر كرد و در آنجا سكنی گزید (فخرالدین رازی، 106؛ یاقوت، 6 / 143؛ قس: ابوطالب، 27). ابوطالب به گفتۀ خویش در 22 جمادی الثانی 572 ق / 26 دسامبر 1176 م دیده به جهان گشود و تحصیلاتش را در زادگاه خود مرو آغاز كزد و نزد كسانی چون قاضی محمد بن سلیمان فقیهی، دانش آموخت (یاقوت، 6 / 143-144). وی در اوایل جوانی به قصد زیارت خانۀ خدا مرو را ترك گفت، ولی چون در 592 ق به بغداد رسید، از ادامۀ سفر منصرف شد و مدتی در همانجا اقامت گزید (ابوطالب، 109؛ یاقوت، 6 / 143). ابوطالب از شهرهای خوارزم، هرات، نیشابور، گرگان، ری، یزد، شیراز، رامهرمز، تُستَر و همدان نیز دیدن كرده و از مشایخ و دانشمندان این شهرها بهره جسته است (ابوطالب، 21-22، 31-32، 52، 69، 104، 108، 137؛ یاقوت، 6 / 144- 145). در میان مشایخ وی باید از فخرالدین رازی، عبدالسید بن علی مطرزَّی خوارزمی، قطب‌الدین عبدالمطلب بن محمد شعرانی، عبیدالله بن محمد شعرانی منجم، جمال‌الدین ابن ابی البركات افطسی، شمس‌الدین بلغاری، محمد بن سعد دیباجی، محمد بن محمد ماهروی، اسماعیل بن محمد كاشانی، عبدالرحیم بن عبدالكریم سمعانی، محمد بن مسعود مسعودی، ابراهیم بن علی معینی و عبدالله بن عمر صفار نام برد (ابوطالب، 31-32، 69، 134، 231؛ یاقوت، همانجا).
تاریخ بازگشت ابوطالب به مرو روشن نیست، اما به هر حال می‌دانیم كه او در 603 ق در خوارزم بوده (ابوطالب، 134) و پیش از 606 ق در مرو حضور داشته و در آنجا با فخر رازی (د 606 ق) دیدار كرده و در همان زمان بوده كه كتاب الفخری را برای وی تألیف كرده است (همو، 5-7، 231؛ یاقوت، 6 / 148- 150). به گفتۀ یاقوت (6 / 146-147) ابوطالب در منزل خود در مرو مجالس درس برگذار می‌كرد و در آن طالبان علوم حضور می‌یافتند و از درس وی استفاده می‌كردند، اما تنها شاگردی كه از او نام برده شده، یاقوت حموی است كه ابوطالب را در 614 ق در مرو دیده است.
ابوطالب علاوه بر نسب‌شناسی، در حدیث، نحو، لغت، اصول و نیز شعر و نجوم دستی داشته است، چنانكه یاقوت چند بیت شعر او را در معجم الادباء (6 / 147- 148) نقل كرده است. از تاریخ دقیق درگذشت وی اطلاعی در دست نیست، فقط می‌دانیم كه یاقوت (د 626 ق) در شرح حال وی پس از ذكر نام ابوطالب عبارت «رحمه‌الله» را آورده كه حاكی از مرگ او در زمان حیات یاقوت است (6 / 148؛ نیز نك‍ : بغدادی، 1 / 211، كه سال مرگ وی را در 632 ق ضبط كرده است). تمیمی غزی، ابوطالب را در شمار حنفیان آورده است (2 / 183-184‌).
تنها اثر بازمانده از ابوطالب، الفخری فی انساب الطالبیین است كه به كوشش مهدی رجایی در قم (1409 ق) به چاپ رسیده است. 
اثر دیگر وی حظیرة القدس است كه قبل از الفخری نوشته شده و در خصوص انساب طالبیان بوده است (ابوطالب، 134، 158، جم‍‌ ) و كتابی نیز دربارۀ نسب شافعی تألیف كرده بوده است (برای آثار یافت نشدۀ وی، نك‍ : یاقوت، 6 / 146). 

مآخذ

ابوطالب مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری، به كوشش مهدی رجائی، قم، 1409 ق؛ بغدادی، هدیه؛ تمیمی، تقی‌الدین بن عبدالقادر، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو، ریاض، 1403 ق / 1983 م؛ فخرالدین رازی، محمد بن عمر، الشجرة المباركة، به كوشش مهدی رجایی، قم، 1409 ق؛ یاقوت، ادبا.

مهدی سلماسی