ابوزید قرشی

اَبوزِیدِ قُرَشی، محمد بن ابی الخطاب، ‌راوی اشعار عرب. دانشمندان مسلمان كه از اواخر سدۀ 2 ق / 8 م به جمع‌آوری آثار پراكندۀ ادب عرب به صورت مكتوب همّت گماشتند، چند روش اتخاذ كردند: برخی «اخبار» عرب را همراه با اشعار مربوط به هر شاعر فراهم آوردند، برخی دیگر شعر و احیاناً موسیقی را پایه قرار داده، «اخبار» را جابه‌جا به آنها افزودند و برخی نیز منحصراً به فراهم كردن جنگ شعر پرداختند. كهن‌ترین نمونه‌ای كه از این نوع اخیر به جای مانده، كتاب جمهرة اشعار العرب تألیف ابوزید قرشی است كه از او، جز همین نام، هیچ نمی‌دانیم، چنانكه حتی بروكلمان (1 / 75) احتمال می‌دهد این نام جعلی و مراد از ابوزید، همان ابوزید انصاری بصری (د215 ق / 830 م) بوده باشد. سالهایی كه برخی محققان عرب در تاریخ وفات او ذكر كرده‌اند، همه بر استنتاجهای نادرست استوار است. مصطفی جواد، با استناد به اینكه در جمهره از قاموس جوهری (د 398 ق / 1008 م) نام برده شده، تاریخ تألیف آن را در سدۀ 4 ق / 10 م انگاشته است. رژیس بلاشر (ص 226) پس از نقل، اشاره می‌كند كه این عبارت شاید بعدها به كتاب افزوده شده باشد. بروكلمان (همانجا) با توجه به اینكه یكی از راویان مؤلف نوادۀ خلیفه عمر در نسل ششم بعد از اوست، زمان تألیف را اواخر سدۀ 3 ق / 9 م نهاده است. بلاشر نیز (همانجا) با استناد به دو سلسله از اسانید جمهره، به نتیجۀ مشابهی رسیده است: یكی از این سلسله‌ها، با یك واسطه از ابوزید به ابن اعرابی (د 231 ق / 845 م) و دیگری با دو واسطه به هیثم بن عدی (د 206 ق / 821 م) می‌رسد. بنابراین دور نیست كه جمهره در آخرین سالهای سدۀ 3 ق تألیف شده باشد.
بیشتر مطالب جمهره از قول مردی مفضّل نام نقل شده كه غیر از مفضّل ضّبی (د 170 ق / 786 م) است كه صاحب المفضّلیات است، زیرا هم نسخه‌های خطی جمهره كه در این بابا مشوّشند، تصریحی ندارند و هم اینكه یك بار در متن چاپی (ابوزید قرشی، 26) نام او به صورت كامل آمده است: ابوعبدالله المفضل بن محمد المحیر (یا الحبری). كتاب با مقدمۀ نسبتاً مفصلی در باب واژگان غریب در زبان عربی و قرآن كریم ومقایسۀ میان آنها آغاز می‌شود. فهرست فصول مقدمه بدین قرار است: الفاظ مختلف و معانی مجازی، نخستین گویندۀ شعر، پیامبر وشعر، شاعرترین شاعران، شیاطین شعرا، دلایل كسانی كه برخی شاعران را بر دیگران برتر دانسته‌اند (در هفت باب) و فصلی دربارۀ بهترین ابیاتی كه در هر معنی سروده شده است. پس از آن، منتخبات شعری آغاز می‌شود و مؤلف آنها را ذیل هفت عنوان نهاده است: «معلّقات» (گردن‌بندها، دربـارۀ این نام، نک‍ : بلاشر، 228-233)، «مُجَمهَرات» (شاید به معنی فراهم شده‌ها)، «مَنتَقَیات» (برگزیده‌ها)، «مُذَهَّبات» (زرینه‌ها، اگر چه ابن قتیبه آن را به تخفیف «هاء» و ظاهراً به معنایی دیگر خوانده است، نک‍ : بلاشر، 227)، «مراثی»، «مشوبات» (دوگونه‌ها، زیرا گویندگان این اشعار مخضرم بوده‌اند) و «مَلْحَمات» (شاید قصاید حماسی، نک‍ : فروخ، 1‌ / 49، حاشیۀ ب). بیشتر این قصاید به عصر جاهلی منسوبند و تنها برخی از آنها كه در سه گروه اخیر جای گرفته‌اند، در آغاز اسلام سروده شده‌اند.
در تقسیم‌بندی كتاب ملاحظه می‌شود كه عدد هفت پیوسته در نظر مؤلف بوده است: جنگ شعر، خود به هفت بخش تقسیم شده و هر بخش شامل هفت قصیده از هفت شاعر است. بنابراین باید نسخه‌های خطی و چاپهای را كه در گروه «معلقات» هشت شاعر و در گروه «مجمهرات» شش شاعر نهاده‌اند، اصلاح كرد و عنتره را از گروه نخست برداشت و در گروه دوم نهاد تا با نسخۀ برلین، شمارۀ 7452 مطابق گردد (نک‍ : بلاشر، 226).
همۀ قصایدی كه در مجموعۀ ابوزید آمده، در كتابها و مجموعه‌های دیگری نیز موجود است. بنابراین تنها سودی كه از آن می‌توان برد، یكی مقایسۀ ترتیب ابیات و گزینش قرائت اصح است و دیگر آنكه منتقد ادب با توجه به نوع قصاید برگزیده و نامگذاری و روش عرضه كردن آنها، می‌تواند به روحیه و ذوق ادبی و گرایشهای شاعرانۀ دانشمندان سده‌های نخست پی ببرد.
جمهره نخستین بار در بولاق (1308 ق / 1890 م) و پس از آن چندین بار در قاهره و بیروت چاپ شد. هیچ یك از این چاپها انتقادی و علمی نیست.

مآخذ

ابوزید قرشی، محمد بن ابی الخطاب، جمهرة اشعار العرب، بیروت، دارصادر؛ بروكلمان، كارل، تاریخ الادب العربی، ترجمۀ عبدالحلیم نجار، قاهره، 1974 م، بلاشر، رژیس، تاریخ ادبیات عرب، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، 1363 ش؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1404 ق.

آذرتاش آذر نوش