ابوزیدآباد

اَبوزِیدآباد، دهی از بخش مركزی شهرستان كاشان، در 33 كیلومتری جنوب خاوری آن شهر، با °33 و ´54 و عرض شمالی و °51 و ´45 طول شرقی و 941 متر ارتفاع از سطح دریا (بهفروز، 3، 16). 
ابوزیدآباد را كه نورآباد نیز نامیده شده است (نائینی، 83)، به اختصار بوزآباد می‌نامند، ولی در اصطلاح محلی بیشتر به بیزوه معروف است ( ایرانیكا).
ابوزیدآباد مركز منظومه‌ای است مركب از 11 روستای مسكونی به نامهای ابوزیدآباد، حسین‌آباد، شهریاری، ‌فخره، قاسم‌آباد، كاغذی، محمدآباد، امین‌آباد، یزدلان، ریجَن و علی‌آباد و نیز دو روستای متروك یعنی گز و محمدآباد بالا (رشیدیان، 3).
منطقۀ ابوزیدآباد بخشی از اراضی بیابانی و كم عارضه و ماسه‌ای شهرستان كاشان است و ناهمواری عمدۀ آن تپه‌های ماسه‌ای است كه بیشتر در خاور ابوزیدآباد دیده می‌شود (سایكس، 188). ابوزید كه ناحیه‌ای كویری، شوره‌زار، باتلاقی و ریگستانی توصیف شده، در گذشته منتهی‌الیه و سرحد شرقی منطقۀ كاشان و جزء نواحی گرمسیری و قشلاقی آن شهرستان و در واقع آخرین آبادی معتبر در حاشیۀ كویر بوده است (ضرابی، 130؛ اصفهانی، 321). ابوزیدآباد دارای اقلیمی بیابانی با تابستانهای بسیار گرم و خشك و زمستانهای معتدل است. متوسط دمای سالانۀ آن حدود °20 سانتی‌گراد است ولی در تابستان گاه دمای هوا از °40 سانتی‌گراد فراتر می‌رود. اختلاف متوسط دمای آن در زمستان و تابستان قابل توجه و تا °28 سانتی‌گراد است. میزان باران سالانۀ آن بین 10 تا 14 سانتی‌متر است كه تماماً در نیمۀ سرد سال می‌بارد (70٪ در سه ماه زمستان). هوای آن در تابستان كاملاً خشك است (بهفروز، 4-5). در نیمۀ سرد سال غالب بادهای آن شمالی و شمال غربی است و اغلب خنك و باران‌زاست، در‌حالی كه بادهای تابستانی كه بیشتر از مشرق و جنوب شرقی می‌وزد، گرم و سوزان و همراه با ماسه و گرد و خاك فراوان است. این بادها در معیشت كشاورزی ابوزیدآباد آثار منفی و خسارت باری به جا می‌گذرد (همو، 56-57).
در متون جغرافیایی كهن، از ابوزیدآباد یاد نشده است، ولی اهالی محل بنیاد آن را به 900 سال قبل نسبت می‌دهند. وجود قلعه‌ها مؤید قدمت این روستاست. ساكنان این روستا شیعۀ دوازده امامیند، ولی در گذشته زردشتیان هم در آنجا سكنی داشته‌اند (همو، 6-7). اعتقادات مذهبی در میان مردم روستا نیرومند است (كرمی، 5).
جمعیت ابوزیدآباد در 1296 ق، 806 تن مركب از 225 مرد، 248 زن و 333 كودك بوده است (مدرسی، 299). در 1310 ش، جمعیت آن 000‘2 تن اعلام شده (كیهان، 1 / 161)، ولی در اولین سرشماری رسمی سال 1335 ش، 543‘1 تن در آن ساكن بوده‌اند. این جمعیت ظرف 20 سال در حدود سه برابر افزایش یافته و در 1355 ش به 550‘4 تن در 650 خانوار رسیده است (بهفروز، 10). مردم ابوزیدآباد در پناه محیط نامساعد و بیابانی خود قرنها به انزوا زیسته و با اقوام مهاجم ترك و نازی كمتر اختلاط داشته‌اند. نتیجۀ این انزوا، باقی ماندن گویش فارسی قدیم آنهاست كه به رایجی یا راجی و راژی معروف شده و خود اهالی آن را بوزدآبادی یا بیزوویه می‌نامند (همو، 6؛ لوكوك، 15).
ابوزیدآباد نمونۀ كاملی از یك آبادی بیابانی است كه سیمای ظاهری آن در طول قرنها تحت تأثیر مقتضیات خاص محیط جغرافیایی آن تحول پیدا كرده و امروزه هم تا حدی دست نخورده مانده است. واحدهای مسكونی آن از محوطه‌هایی تشكیل شده كه گرداگرد آن را اتاقهایی برای مقاصد مختلف اشغال كرده است. دیوارهای خشت و گلی ضخیم و پشت بامهای گنبدی از خصوصیات خانه‌های ابوزیدآباد است. از دیگر مشخصات واحدهای مسكونی آن وجود هشتی و دالان و بادگیر در خانه‌هاست. در 1356 ش، 90٪ خانه‌ها دارای گنبد، 80٪ دارای ایوان، 73٪ دارای هشتی و ایوان و 47٪ دارای بادگیر بوده‌اند (بهفروز، 64- 68). از ویژگیهای مساكن بیابانی ایران زیرزمین است كه در ابوزیدآباد به علت سست بودن خاك و بالا بودن سفرۀ آب زیرزمینی چندان رواج پیدا نكرده و در سال مذكور تنها 27٪ خانه‌ها دارای زیرزمین بوده‌اند (همو، 70). در 1356 ش، 75٪ واحدهای مسكونی دارای آغل بوده‌اند كه خود از اهمیت دامداری در آنجا حكایت می‌كند. در بیشتر خانه‌های ابوزید آباد چاههایی كم عمق برای تهیۀ آب آشامیدنی و رفع نیازهای خانگی حفر می‌كنند. در همان سال 53٪ از منازل دارای چاههایی به عمق 8 تا 12 متر بوده‌اند (همو، 24، 27،‌، 55، 78). در ابوزیدآباد چند انبار عمومی نیز وجود دارد. قلعۀ بزرگ ابوزیدآباد به وسعت 000‘5 مـ2 در زمان حكومت نایب حسین كاشی در 1327 ق / 1909 م ساخته شده و به نام پسر او به قلعۀ سردار معروف شده است. در آن زمان هر خانوادۀ ابوزیدآبادی در قلعه، محلی مخصوص به خود داشته كه در مواقع لازم از آن استفاده می‌كرده است، ولی امروزه از این قلعه به عنوان انبار علوفه و كاه استفاده می‌شود. قلعه‌ها هستۀ مركزی آبادی ابوزیدآباد را به خود آورده و تمام خانه‌ها و مساكن دورادو قلعه‌ها ساخته شده‌اند (همو، 13).
ابوزیدآباد دارای سه میدان است به نام میدان قندی، میدان اللهیار و میدان جلوخان. این آبادی هفت مسجد دارد. مهم‌ترین آنها مسجد جمعه است كه بیش از 200 سال پیش بنا شده است. سایر مساجد عبارتند از سحرگاه، رئیس، عبدالرحمن، صاحب‌الزمان، درب زیارت و محله. ابوزیدآباد دارای یك زیارتگاه است كه ظاهراً مرقد عبدالله ابن علی بن ابراهیم بن عبدالله بن امیرالمؤمنین علی (ع) است كه گنبد بقعۀ آن در 1263 ق / 1847 م به وسیلۀ حاجی حسین نام ابوزیدآبادی از كاشی پوشیده شده است (نائینی،‌ 84). در 1356 ش آبادی ابوزیدآباد دارای 630 واحد مسكونی با وسعت كلی برابر با 180 هكتار بوده است (بهفروز، 19). اهالی ابوزید آباد كه در گذشته با زراعت و هیزم‌كشی زندگی را می‌گذراندند ( فرهنگ جغرافیایی، 3 / 3)، امروزه مانند ساكنان سایر دهات این منظومه از راه زراعت، باغداری، دامداری و قالی‌بافی امرار معاش می‌كنند. 
زراعت در ابوزیدآباد به صورت سنتی انجام می‌گیرد. كمی منابع آب و شور بودن خاك مانع از تحول بزرگی در امر زراعت است. ابوزیدآباد علاوه بر زمینهایی كه به وسیلۀ قنات اصلی روستا آبیاری می‌شود، دارای چهار مزرعه است: مزرعۀ زهرائیه در گوشۀ شرقی روستا؛ مزرعۀ همت‌آباد در مغرب؛ مزرعۀ سرافرازی در جنوب؛ مزرعۀ حاجی‌آباد در جنوب غربی (كرمی، 112).
منبع آبیاری ابوزیدآباد یك رشته قنات است كه 9 كمـ طول و 225 حلقه چاه دارد. این قنات در سال به طور متوسط در حدود نیم‌میلیون مـ3 آبدهی دارد (مهدوی، 17)،‌ولی با وجود لای‌روبیهای سالانه میزان آبدهی آن همواره كاهش یافته است. در مزرعه‌های وابسته، در سالهای اخیر چاههای عمیق و نیمه عمیق چندی حفر كرده‌اند (فرهنگ اقتصادی، ‌مكرر) كه بعضی بدون مطالعۀ كافی با هزینه‌های هنگفت حفر شده و جنانكه باید بازده اقتصادی ندارد (مهدوی،‌ 59). علاوه بر اینها در مزرعۀ سرافرازی یك رشته قنات وجود دارد كه در سالهای اخیر به علت كاهش آب و پایین افتادن سطح آن در مظهر قنات با تلمبه از آن استفاده می‌شود. در ابوزیدآباد روی هم رفته در سال در حدود 3 میلیون مـ 3 آب از طریق چاهها و قناتها و غیره به دست می‌آید (همو، 40). اراضی قناتی روستا كه در گذشته تیول محمد تقی میرزا بوده (ضرابی، 136) به 465‘1 سهم تقسیم شده است. كوچك‌ترین واحد در نسق آبیاری ابوزیدآباد مَسْرجه است كه برابر با حدود 10 دقیقه جریان آب قنات است و بزرگ‌ترین آن طاق است كه معادل 75 مسرجه یا حدود 12 ساعت جریان آب قنات است. گردش آب براساس قرعه‌كشی معروف به سپاه بِشْك است كه در گذشته نظارت آن برعهدۀ میراب بود و امروزه زیر نظر رئیس انجمن ده اداره می‌شود (مهدوی، 50-53).
در سالهای دهۀ پنجاه تلاشهای مؤثری در زمینۀ تثبیت شنهای روان در اطراف روستا به عمل آمده و مقادیری جنگل مصنوعی ایجاد گردیده كه مقداری از زمینهای زراعتی را از میان برده و در نتیجه آب چاهها به علت كمبود زمین بلااستفاده مانده است (همو، 58- 59). 
ابوزیدآباد و مزارع وابسته بدان جمعاً 259 هكتار زمین قابل بهره‌برداری دارد كه تماماً زیر كشت می‌رود (كرمی، 113‌). محصولات عمدۀ زراعی آن در سال 1356 ش، براساس سطح كشت عبارت بوده‌اند از گندم، جو، پیاز، پنبه، چغندر، تنباكو، یونجه و ذرت كه تمام در معرض آفات حیوانی مخصوصاً موش و خرگوش قرار داشته‌اند (همو، 126-127). كشاورزی مكانیزه به تدریج در ابوزیدآباد متداول می‌شود و در 1360 ش جمعاً 7 تراكتور در آنجا به كار مشغول بوده است ( فرهنگ اقتصادی، 223). ابوزید آباد از مراكز معتبر دامداری منطقه است كه با وجود تقلیل تدریجی تعداد دام، باز هم از اهمیتی ویژه برخوردار است. در 1360 ش بنابر آمارگیری جهادسازندگی، در این روستا 000‘9 بز و بزغاله و 000‘5 گوسفند و بره و 300 گاو و گوساله وجود داشته است (همان، 223 مكرر).
محصولات عمدۀ دامی در در ابوزیدآباد شامل شیر، ماست، کره، پنیر، روغن، کشک، قره‌قروت، نیز پشم و کرک قابل توجه است که پس از رفع نیازهای محلی مبالغی درآمد برای دامداران فراهم می‌کند. 
باغداری در ابوزیدآباد در دهه‌های اخیر گسترش یافته است، تا آنجا كه با وجود 38 / 8٪ كاهش در سطح زیر كشت بین سالهای 1348-1354 ش سطح تاكستانها تا بیش از 5 / 35٪ افزایش یافته است. در 1354 ش درابوزیدآباد جمعاً 15 / 13 هكتار باغ با درختهای انار، سیب، آلوچه، انجیر و مخصوصاً انگور وجود داشته است. در همان سال درآمد خالص اهالی از محل فروش انواع محصول باغی بالغ بر 237‘487‘11 ریال بوده است (كرمی، 113، 130-133). 
قالی‌بافی سنتی در ابوزیدآباد سابقة نسبتاً طولانی دارد و كمتر خانه‌ای می‌توان در آنجا یافت كه در آن محلی به قالی‌بافی تخصص نیافته باشد. در 1355 ش در این روستا 724 دار قالی وجود داشته است كه 916 نفر از ساكنان در آنها به كار مشغول بوده‌اند (رشیدیان، 7). در ابوزیدآباد بیشتر قالیچه و پشتی بافته می‌شود و مواد اولیه و طرحهای آن از كاشان فراهم می‌گردد (همو، 13). این روستا، به علت درآمد نسبتاً زیادی كه از طریق باغداری و قالی‌بافی عاید ساكنان آن می‌شود، از روستاهایی است كه به سرعت رو به توسعه می‌رود. در 1360 ش دارای 4 دبستان و یك مدرسۀ راهنمایی و یك دبیرستان بوده است. علاوه بر این دفتر پست، آب، برق، مركز توزیع نفت، درمانگاه و شركت تعاونی روستایی داشته است ( فرهنگ اجتماعی، 223). در نیمۀ دوم سال 1354 ش مركز تحقیقات مناطق كویری و بیابانی ایران وابسته به دانشگاه تهران اولین ایستگاه پژوهشی صحرایی خود را در كاشان افتتاح كرده و از آن پس 8 گروه تحقیقاتی به مطالعه در امور مختلف جغرافیایی و اجتماعی منظومۀ ابوزیدآباد پرداختند و گزارشهای پرارزشی فراهم ساختند.

مآخذ

 اصفهانی، محمد مهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف اصفهان، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ بهفروز، فاطمه، «پژوهشی در ساكن روستایی منطقۀ بیابانی شرق كاشان» بیابان، تهران، ‌1356 ش، شم‍ 2؛ رشیدیان، خلیل، «پژوهشی دربارۀ قالی‌بافی و مسائل آن در روستاهای منطقۀ بیابانی شرق كاشان»، بیابان، تهران، 1357 ش، شم‍ 8؛ سایكس، پرسی، سفرنامه (ده هزار میل در ایران)، ترجمۀ حسین سعادت، تهران، 1363 ش؛ ضرایی، عبدالرحیم (سهیل كاشانی)، تاریخ كاشان، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1356 ش؛ فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، استان اصفهان (1)، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان اصفهان، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، 1355 ش؛ كرمی خواجه، ذبیح‌الله و پرویز كردوانی، «بررسی مسائل اقتصاد روستایی منطقۀ بیابانی شرق كاشان»، بیابان، تهران، 1356 ش، شم‍ 7؛ كیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1310 ش؛ مدرسی طباطبائی، حسین، قم‌نامه، قم، 1364 ش؛ مهدوی، مسعود «پژوهشی دربارۀ آب و آبیاری در روستاهای منطقۀ بیابانی شرق كاشان» بیابان، تهران، 1356 ش، شم‍ 5؛ نائینی، میرزا علی خان، سفرنامۀ صفاء السلطنۀ نائینی، تهران 1366 ش؛ نراقی، حسن، تاریخ اجتماعی كاشان، تهران، 1345 ش؛ نیز:

Iranica; Lecoq, Pierre, «Le dialecte d’Abu Zeyd Ābād», Acta Iranica, Leiden, 1675, vol.V.

محمد حسن گنجی