ابراهیم قوام فاروقی

اِبْراهیم قَوامِ فاروقی، فرهنگ‌نویس، صوفی و شاعر پارسی زبان در سدۀ9 ق / 15م، اهل مِنیر، شهری در بهار، از ایالات شرقی هند و مؤلف فرهنگ شرفنامۀ منیری.
آگاهی مختصری كه از زندگی ابراهیم فاروقی در دست است، برگرفته از فرهنگ اوست. وی در زمان ابوالمظفر باربك شاه (864- 879 ق / 1459-1474 م)، از امرای بنگال می‌زیسته، و چون به شرف‌الدین احمد بن یحیی منیری، از مشایخ فرقۀ چَشتیه، ارادت خاص داشته، تألیف خود را به نام او كرده است. آرامگاه ابراهیم در شهر لكهنو و زیارتگاه مردم است (نقوی، 62).

آثـار

اثر شناخته شدۀ ابراهیم فاروقی شرفنامۀ مِنیرَی است كه در 877 ق / 1472م، فراهم آمده است. این فرهنگ به چندین باب و هر باب به چند فصل تقسیم شده است. تنظیم ابواب بر حسب حروف اول كلمات، و ترتیب فصول بر حسب حروف آخر است. ضبط كلمات به دقت داده شده و مؤلف برای معانی آنها شواهدی از شعرای متقدم آورده و به اشعار خود نیز در برخی موارد استشهاد كرده است. در آغاز هر باب قصیده‌ای دربارۀ همان باب درج كرده و در پایان هر فصل به ذكر لغات تركی پرداخته است. از خصوصیات این فرهنگ، علاوه بر اشتمال بر بسیاری از لغات عربی، آوردن مترادفات برای اغلب واژه‌های فارسی از لغات اردوست. دیباچۀ فرهنگ متضمن منظومه‌ای است در حمد و ثنای خداوند، ستایش پیغمبر اكرم و تكریم شیخ احمد منیری و مقدمه‌ای به نثر در بیان معانی حروف مفردۀ فارسی و تركی. مؤلف در پایان كتاب، ابوالمظفر باربك شاه را ستوده است (صص 1-4، 6-17؛ ریو، II / 492-493؛ نقوی، 62-63؛ مركزی، 3 / 22). نسخه‌های متعدد این فرهنگ در كتابخانه‌های ایران و دیگر كشورها موجود است.
فرهنگ‌نویسان بعدی، در تألیفات خویش از شرفنامه بهره جسته‌اند. انجو شیرازی شرفنامه را از منابع مورد استفادۀ خویش بر می‌شمرد (ص 6) و ابن یوسف شیرازی با ذكر دلایلی، بر آن است كه ابراهیم اصفهانی، فرهنگ خود (فرهنگ ابراهیمی) را با اندك تغییراتی از شرفنامه برگرفته است (سپهسالار، 2 / 230).
اینكه بعضی از مؤلفان ابراهیم فاروقی را معاصر شرف‌الدین احمد منیری دانسته‌اند، درست نیست، زیرا مؤلف در پایان دیباچۀ شرفنامه (نسخۀ خطی دانشگاه، 3) برای شرف‌الدین احمد طلب مغفرت می‌كند، و نیز با توجه به اختلاف زمانی فاحش میان سال وفات شرف‌الدین احمد (782 ق / 1380 م) و سال پایان فرهنگ شرفنامه (877ق) معاصر بودن آن دو ناممكن به نظر می‌رسد. اینكه ابراهیم فرهنگ خود را به نام شیخ شرف‌الدین كرده است، به سبب تعلق این دو به یك سلسله (چَشتیه) و نیز ارادت ابراهیم به شخصیت شرف‌الدین بوده است. ابراهیم فاروقی دیوان شعری هم داشته است كه آقابزرگ (9(3) / 801-1115) به آن اشاره كرده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ انجو شیرازی، حسین، فرهنگ جهانگیری، به كوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش؛ سپهسالار، خطی؛ فاروقی، ابراهیم، شرفنامه، نسخۀ خطی دانشگاه تهران، شم‍ 2906؛ مركزی، خطی؛ نقوی، شهریار، فرهنگ نویسی فارسی در هند و پاكستان، تهران، 1341ش؛ نیز:

Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881.

علی بته‌کن