ابراهیم پاشا قره

اِبْراهیمْ پاشا، قره، معروف به قَره كدخدا (1030- 1098ق /  1621-1687 م)، صدراعظم عثمانی در دورۀ سلطنت محمد چهارم. در روستای خندورك بایبورد (از توابع ارزروم) در خانواده‌ای مسلمان دیده بر جهان گشود و در تبعیدگاهش ــ جزیرۀ رودس ــ اعدام شد. پدرش احمد نام داشت. در جوانی از لَوَندهای (سربازان دون پایۀ) شورشیِ مشهورِ آبازه حسن پاشا (ه‍ م) بود.پس از سركوب شورش آبازه به ایران پناهنده شد (اما بعد از مدتی بازگشت (TA) و به‌عنوان ایچ اوغلان (مستخدم)، در دستگاه «فراری مصطفی پاشا» به خدمت پرداخت و چون پاشای مذكور والی مصر گردید، او نیز «قپوچیلر كدخداسی» (رئیس دربانها) شد (عثمان‌زاده، 110). بعد از عزل و قتل فراری مصطفی پاشا در زمرۀ مقابله چیان (مأموران كنترل حضور و غیاب سربازان) درآمد (قاموس الاعلام). پس از آن در دستگاه دولتمردان و مشاهیر متعدد ازجمله «احمدپاشا كهله‌لی» و «بورونسوز مصطفی آغا» به كار پرداخت. سرانجام به خدمت قره مصطفی پاشا مرزیفونی، بیكلربیك سیلیستر درآمد. در 1073 ق / 1663 م بعد از آنكه مصطفی پاشا «قائم‌مقامی صدارت» را بر عهده گرفت، او نیز «قره كدخدا» یا كدخدای صدر عالی شد كه یكی از عالی‌ترین مقامهای عثمانی بود (عثمان‌زاده، 110؛ İA). در 1082ق / 1671م نخست مقام «میرآخوری كوچك» و اندكی بعد «میرآخوری بزرگ» را بر عهده گرفت و به این ترتیب رسماً وارد خدمت دولت و دربار شد (İA؛ قاموس الاعلام). ابراهیم پاشا با جلب اعتماد صدراعظم و شخص پادشاه، مدارج ترقی را یكی پس از دیگری و به سرعت طی كرد. تقرب وی به پادشاه و ترقی روزافزون او موجب حسادت مخدومش قره مصطفی پاشا گردید. به همین سبب مصطفی پاشا برای آنكه ابراهیم را از دربار دور سازد، او را به مقام «قَپودان دریا» (دریاداری) ارتقا داد (رمضان 1088ق /  اكتبر 1677م)، اما وی نه تنها به هدف خود دست نیافت، بلكه ابراهیم پاشا با احراز قائم‌مقامی ‌صدارت بیش از پیش به پادشاه نزدیك شد، به طوری كه در مراسم شكار و مهمانیها همیشه همراه سلطان بود و در واقع ندیم خاص او محسوب می‌گردید. دولت عثمانی در آن ایام درگیر جنگ با روسها و لهستانیها بود. پیروزی موقت مصطفی پاشای صدراعظم در فتح قلعۀ «چهرین»، موجب افزایش نفوذ وی گردید. بنابراین فرصت را برای تضعیف رقیب (ابراهیم پاشا) غنیمت شمرد و او را از مقام دریاداری و قائم‌مقامی ‌صدارت معزول كرد و تا پایۀ وزیر پنجم تنزل داد (TA). نیروی عثمانی تحت فرماندهی صدراعظم كه وین را محاصره كرده بود، از كُنت اشتارهمبرگ به سختی شكست خورد و وین از محاصرۀ نیروهای عثمانی خارج شد و مصطفی پاشا درحالی‌كه ساز و برگ و نیروهایش را از دست داده بود، به سوی بلگراد عقب‌نشینی كرد (اسناد و مكاتبات سیاسی، 200). انتشار خبر شكست محاصره وین از یك سو و سعایت مخالفان و رقیبان او و طرفداران ابراهیم پاشا از سوی دیگر، موجب گردید كه سلطان محمد چهارم طی فرمانی مهر همایون، سانجاق (پرچم) شریف و كلیدهای كعبه را پس گرفت و دستور قتل او را صادر كرد (اوزون چارشیلی، III(1) / 458) و وی در 6 محرم 1095 ق / 15 دسامبر 1683 م در بلگراد اعدام شد و ابراهیم پاشا به صدارت رسید (عثمان‌زاده، 110-111؛ زامباور، 244). ابراهیم پاشا عده‌ای از اطرافیان وزیر پیشین را عزل كرد و برخی را به قتل رسانید. دورۀ دو سالۀ صدارت او با هجوم گستردۀ دول اروپایی بر عثمانی مصادف بود. جنگ اتریش ـ عثمانی از برخورد میان دو دولت خارج شده و به‌صورت جنگ اروپا ـ عثمانی درآمده بود. دول اروپایی ازجمله اتریش، لهستان، و نیز، شوالیه‌های مالت و روسیه در چهارچوب «اتحاد مقدس» و با پشتیبانی پاپ می‌خواستند حاكمیت عثمانی بر اروپا را از بیخ و بن براندازند (İA؛ اسناد و مكاتبات سیاسی، 201). دولت فرانسه نیز با حمله بر سواحل جنوبی مدیترانه، ازجمله به كشورهای تونس، الجزایر و لیبی، عملاً در این اتحاد مشاركت كرد. بر اثر حملات ژان سوبیسكی پادشاه لهستان، مولداوی سقوط كرد و پس از آن شهرهای ویشگراد، بوده، پشته، (این دو شهر = بوداپست فعلی)، سوانق و استحكاماتی چون آق كلیسا و استرگون یكی پس از دیگری از دست نیروهای عثمانی خارج شد. صدراعظم كه یارای رهبری نیروی نظامی ‌را نداشت، نه تنها خود در جنگ شركت نمی‌كرد، بلكه كسانی را كه در رفتن وی به جنگ اصرار می‌كردند، نیز به عناوین مختلف از سر راه برمی‌داشت. سقوط شهرها و استحكامات عثمانی، در افكار عمومی‌ مردم به‌ویژه در استانبول تأثیر نامطلوبی گذاشت و فریاد اعتراض علیه صدراعظم و حتی پادشاه بلند شد (عثمانلی پادشاهلاری، 426). شكستهای پی‌درپی سپاه عثمانی كه با وجود تأمین تداركات كافی، از رهبری نظامی ‌برخوردار نبود، موجب شد كه سلطان محمد چهارم طی فرمانی به صدراعظم دستور دهد كه شخصاً به جنگ رفته عملیات را هدایت نماید، لیكن این بار نیز صدراعظم تمارض كرد و از رفتن به جنگ خودداری نمود. سرانجام سلطان در 20 محرم 1097 ق / 7 دسامبر 1685 م او را از صدارت بركنار و سلیمان پاشا را به جای وی منصوب كرد (اوزون چارشیلی، III(1) / 468-469).
ابراهیم به استانبول رفت و در قصر بایرام پاشا واقع در محلۀ اسكودار اقامت گزید (همانجا). اندكی بعد از پادشاه اجازۀ سفر حج خواست، اما دشمنانش او را به سوءنیت و پیوستن به شورشیان آناتولی متهم و پادشاه را نسبت به وی بدبین كردند. سلطان محمد چهارم طی فرمانی از او خواست كه 500 آقچه (ه‍ م) به عنوان مالیات سفر (اعانۀ سفر) پرداخت كند، لیكن ابراهیم از پرداخت وجه خودداری نمود. پادشاه نیز اموال او را مصادره و خودش را به جزیرۀ رودس تبعید كرد (ربیع‌الاول 1097 /  ژانویه 1686 م) و مدتی بعد به اتهام فعالیت برای به دست آوردن صدارت به قتل رسید (همانجا؛ عثمان‌زاده، 111).

مآخذ

اسناد و مكاتبات سیاسی، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1360 ش؛ زامباور، ادوارد ریتر، نسب‌نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمدجواد مشكور، تهران، 1356 ش؛ عثمان‌زاده، احمد نائب، حدیقة الوزراء، استانبول، 1271 ق؛ قاموس الاعلا م؛ نیز:

İA; Osmanlı Padisahlari Anslklipedisi, Istanbul, 1986; TA ; Uzunçarsıh, I, H., Osmanli tarihi, Ankara, 1983.

علی‌اکبر دیانت