ابوزکریا ورجلانی

اَبوزَكَریا وَرْجَلانی، یحیی بن ابی بكر، مورخ اباضی مذهب سدۀ 5-6 ق / 11-12 م. وی در وارْجْلان یا وَرْجَلان (ورقلۀ امروزین واقع در صحرای الجزایر) زاده شد (یاقوت، 4 / 920؛ لویتسكی، «مورخان ... »، 93) و در همانجا نزد دایی خود ابوحمزه اسحاق بن ابراهیم حدیث آموخت كه بعداً روایتهای بسیاری از او نقل كرد (همانجا).
ابوزكریا در 460 ق زادگاه خود را ترك گفت و به طرابلس افریقیه رفت و در اوایل سال 461 ق در تَمولَسْت (تمولسه) كه از روستاهای آن ناحیه بود، اقامت گزید (همانجا). سفر ابوزكریا به این روستا بدان سبب بود كه از شیخ ابوالربیع سلیمان بن یَخلَف مَزاتی، از بزرگ‌ترین علمای عصر خویش، كسب علم كند (همو، «چند متن گزیده ... »، 2، «مورخان ... »، همانجا). در 471 ق، سال مرگ استادش ابوالربیع، در تین وال (از روستاهای اریغ، وادی ریغ امروزی) می‌زیست (ابوزكریا، 374) و از علمایی چون شیخ ابومحمد ماكْسَن بن الخیر و شیخ مَزین (ابوعبدالله مزین بن عبدالله الوسیانی) كسب علم می‌كرد (همانجا؛ لویتسكی، همان، 94-93). در 474 ق از برابر سپاه ابودناس گریخت و به ورجلان رفت و در روستای تَماوَط اقامت گزید (همانجا).
از آنجا كه ابوزكریا،‌ كتاب السیرة را اندكی پیش از 504 ق تألیف كرده، مرگ او بایستی پس از این تاریخ روی داده باشد (همان، 95؛ همو، «عقیده‌ای ... »، 317). گفته‌اند كه وی در ورجلان درگذشت و در همانجا یا احتمالاً در سدْرَته دفن شد (همو، «مورخان ... »، 94، «چند متن گزیده ... »، 3).
ابوزكریا از شیوخ طبقۀ دهم اباضیه است (درجینی، 2 / 425، 448). وی با كتاب السیرة خود بر بسیاری از نویسندگان همكیش بعدی، اثر عمیق گذاشت. درجینی (2 / 448) و شماخی (2 / 92-93)، هر یك در كتاب خویش به بیان احوال و ذكر مناقب او پرداخته‌اند و حتی برادرش شیخ زكریا را نیز از علما و فضلای زمان وی شمرده‌اند. شماخی از ابوالربیع سلیمان بن یخلف مزاتی و ابوزكریا در كنار هم و با لفظ شیخین یاد می‌كند، گویی كه آن دو همپایۀ یكدیگرند (2 / 92)، ولی مسلم است كه این ابوالربیع استاد او بوده است (دربارۀ ابوالربیع و اهمیت او در تاریخ فرهنگی اباضیه، نك‍ : لویتسكی، «مورخان ... »، 75-72).
از همدرسان ابوزكریا می‌توان یحیی بن محمد نوۀ شیخ معروف ابوعبدالله محمد بن بكر النَّفوسی را نام برد كه با او در مجالس درس ابوالربیع سلیمان حلژاضر می‌شد و پس از مرگ استاد در 471 ق همراه ابوزكریا فعالیتهای علمی استاد را، به ویژه در تاریخ و تصنیف زندگی نامه‌ها، ادامه دادند (همان، 123). از شاگردان او نیز می‌توان ابوالربیع عبدالسلام الوسیانی، ابونوح صالح بن ابراهیم بن یوسف الزمرینی و ابوعمر عثمان بن خلیفة الصوفی را برشمرد ( همان، 65, 94).
بجز كتاب السیرة، ابوزكریا نامه‌ها و نظریاتی در اصول عقاید استدلالی نیز داشته كه به جای نمانده است و ظاهراً وی می‌خواسته كتابی در فراق اباضی نیز تصنیف كند كه اثری از آن موجود نیست (همان، 97).
كتاب السیرة و اخبارالائمة كه به تاریخ ابوزكریا نیز شهرت دارد، مهم‌ترین اثر او و ظاهراً كهن‌ترین سند شناخته شده دربارۀ اباضیان مغرب است كه به دست یك اباضی نوشته شده است (ایوب، 15؛ لویتسكی، «چند متن گزیده ... »، «عقیده‌ای ... »، همانجاها). مبنای تصنیف ایم كتاب روایات و اخبار شفاهی بوده است كه از یاران و اشخاص مطلع یا از استادش ابوالربیع به او رسیده بوده (بسیاری از آنچه ابوزكریا در اثر خود آورده، منقول است از ابوالربیع، نك‍ : كتاب السیرة، جم‍ ) و احتمالاً سندی در اختیار نداشته است. این كتاب از منابع اصلی طبقات المشایخ، درجینی بوده است، چنانكه بخش اول آن اقتباسی از بخش اول كتاب ابوزكریاست. كتاب السیرة منبع اصلی شماخی در بررسی تاریخ رستمیان نیز به شمار می‌آید (لویتسكی، «مورخان ... »، 74, 96). این اثر در شرق (عالم اسلامی) نیز شناخته شده بود، تا جایی كه مؤلف ناشناس كشف الغمة ــ كه مبنای تاریخ ائمۀ عمان است ــ آنچه از اباضیۀ افریقا آورده، از آن نقل كرده است (باسه، 424-425).
كتاب السیرة مركب از 2 بخش است: بخش نخست اساساً در موضوعات تاریخی است، اما احوال بعضی مشایخ نیز در آن آمده، ولی در بخش دوم بیشتر به شرح حال عده‌ای از مشاهیر اباضیۀ مغرب پرداخته است (لویتسكی، همان، 95، «چند متن گزیده ... »، همانجا). در واقع كتاب السیرة حاوی اطلاعات مهمی دربارۀ این امور است: نفوذ مذهب اباضی در مغرب و گسترش آن، تاریخ ائمۀ رستمی از آغاز تا اضمحلال آن سلسله، تاریخ اباضیان مغرب پس از سقوط دولت رستمیان، انشعاباتی كه در درون اباضیه پیش آمد، شرح احوال بسیاری از شیوخ برجستۀ اباضی و اطلاعات مهمی دربارۀ آخرالزمان به عقیدۀ اباضیۀ مغرب كه در پایان كتاب آمده است. به علاوه در این كتاب نكات بسیاری دربارۀ زندگی اجتماعی و آداب و رسوم بربرها نیز وجود دارد. ابوزكریا در بخش مربوط به جُغراف از كتاب خود (ص 377 به بعد) روایاتی را دربارۀ اوضاع آخرالزمان و ارض جغراف (نك‍ : ه‍ د، اباضیه) كه واپسین منزلگاه مؤمنان به تصور اباضیان مغرب بوده، گردآوری كرده و در این امور بیشتر از ابوالربیع سلیمان بن موسی بن زنفیل (سدۀ 5 ق / 11 م) اقوالی نقل كرده است (ص 378-380، 383، 384)، به علاوه بسیاری از روایات مربوط به تاریخ كهن ورجلان در كتاب السیرة نیز از اوست.
به گفتۀ شاخت كتاب السیرة در حدود سال 500 ق نوشته شده است (لویتسكی،همانجا)، اما بخش ودم آن می‌بایست پس از 504 ق تدوین شده باشد (همو، «مورخان ... »، 25)، یعنی به احتمال قوی شاگردان ابوزكریا بخش دوم كتاب را پس از مرگ استاد مدوّن كردند (همانجا). در حالی كه از بخش نخست كتاب نسخ فراوانی در دست است، نسخ خطی موجود از بخش دوم كتاب السیرة بسیار كمیاب است. این كتاب به كوشش عبدالرحمن ایوب در 1405 ق / 1985 م در تونس به چاپ رسیده است.

مآخذ

 ابوزكریا، یحیی بن ابی بكر، كتاب السیرة و اخبارالائمة، به كوشش عبدالرحمن ایوب، تونس، 1405 ق / 1985 م؛ ایوب، عبدالرحمن، مقدمه بر كتاب السیرة (نك‍ : هم‍‍ ، ابوزكریا)؛ درجینی، احمد بن سعید، طبقات المشایخ بالمغرب، به كوشش ابراهیم طلای، 1394 ق / 1974 م؛ شماخی، احمد بن سعید، كتاب السیر، عمان، 1407 ق / 1987 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Besset, René, «Sanctuaires du Djebel Nefousa», JA, Paris, 1899, vol. XIII, no. 3; Lewucke, Tadeusz, «Les Historiens, biographes et traditionnistes ibāḍites-wahbites ... », Folia Orientalia, Kraków, 1961, vol. III; id, «Une Croyance des Ibāḍites Nord-Africaius sur la fin du Monde ... », Ve Congrès International d’Arabisants et d’Islamisants (Actes), Bruxelles, 1970; id, «Quelques extraits inèdits relatifs aux voyages des commercants ... », Folie oroentalia, Kraków, 1960, vol. II.

مسعود جلالی‌مقدم