ابوزرعه

اَبوزُرعه، عبدالرحمن بن عمرو بن عبدالله بن صفوان بن عمرو نصری دمشقی (د 281 ق / 894 م)، مورخ و محدث. او از خاندان بنی نصر بن معاویه در شام برخاست (سمعانی، 13 / 114). از تاریخ تولد وی اطلاع دقیقی در دست نیست. بنابر اشارۀ ذهبی (سیر، 13 / 312) و آنچه از كتاب تاریخ خود ابوزرعه برمی‌آید و نیز با توجه به سنوات درگذشت استادانش، وی قبل از 200 ق زاده شده است (قوجانی، 1 / 25- 28). ابوزرعه از كودكی به همراه پدر در مجالس علما حضور می‌یافت. یكی از استادانش به نام ابومسهر از مجالست او با علما در این سن و سال، اظهار تعجب می‌كرد و استاد دیگرش احمد بن ابی‌الحواری او را «شیخ الشباب» لقب داده (ابن‌ابی‌حاتم، 2(2) / 267؛ ابن‌عساكر، 10 / 65؛ ذهبی، تذكرة، 2 / 624). پدرش او را برای تحصیل دانش به شهرهای مختلف شام اعزام می‌داشت و او با ولع عجیبی در جلسات درس و بحث شركت می‌كرد، اما به سادگی تسلیم آراء استادان نمی‌شد، بلكه با آنان به مناقشه و مباحثه می‌پرداخت و تا قانع نمی‌شد و نتیجۀ مطلوب را به دست نمی‌آورد، از مباحثه دست نمی‌كشید (قوجانی، 1 / 29-32). استادان و مشایخ او را كه اغلب از شام و حجاز و عراق بودند، حدود 150 تن برشمرده‌اند، از آن جمله‌اند: ابومسهر عبدالاعلی بن مسهر غسانی (د 218 ق)، ابونعیم فضل بن دكین (د 219 ق) و محمد بن مبارك صوری (د 215 ق). وی به‌ویژه از احمد بن حنبل و یحیی بن معین دانش آموخت و حدیث شنید (ابن ابی یعلی، 1 / 205؛ ذهبی، تذهیب، 3 / 423؛ ابن‌حجر، 6 / 236). از جملۀ شاگردان و پیروان او باید از ابوجعفر طحاوی كه خود از اجلّۀ علما و مشاهیر فقهای حنفی بوده، ابن‌ابی‌داوود، ابوالمیمون بن راشد، و ابو یوسف یعقوب بن سفیان بسوی كه در كتاب المعرفة و التاریخ (نك‍ : جم‍‌ ) در مواضع بسیاری از ابوزرعه نقل كرده است، یاد كرد (ذهبی، سیر، همانجا؛ ابن‌حجر، 6 / 237). ابوداوود سجستانی و ابن صاعد نیز در مواضع متعدد به او استناد كرده‌اند (صفدی، 18 / 209؛ نك‍ : ابن حبان، جم‍‌ ). ابوزرعه به جمع‌آوری حدیث عنایت خاصی داشت (سعمانی، همانجا).

آثـار

بیشتر علما و نویسندگان از كثرت تألیفات او یاد كرده‌اند، ولی معدودی از آنها برجای مانده و بقیه تاكنون شناخته نشده است و فقط نام و نشانی از آنها در آثار دیگران به چشم می‌خورد:

الف ـ چاپی

تنها اثری از ابوزرعه كه به چاپ رسیده، كتاب تاریخ اوست كه مشتمل بر حوادثی از تاریخ اسلام در سده‌های 1 و 2 ق است. وی در این كتاب از سیرۀ پیامبر (ص) آغاز كرده و از تاریخ زندگی ابوبكر و عمر و عثمان و شرح وقایع زمان آنان به تفصیل سخن گفته، و از دورۀ خلافت علی (ع)، تنها به شرح جنگهای جمل و صفّین بسنده كرده و آنگاه به ذكر نام خلفای بنی امیه با قید تاریخ خلافت هر یك و به اختصار به بعضی حوادث زمان آنان و نام خلفای بنی عباس تا زمان هارون الرشید پرداخته است (قوجانی، 1 / 107- 108).
خطیب بغدادی احادیثی از آن كتاب نقل كرده و استفاده از آن را برای طالبان تواریخ محدثان مفید دانسته است (3 / 51-52؛ قوجانی، 1 / 51). نویسندگان و مورخان دیگر، چون ذهبی در كتاب تاریخ الاسلام (1 / 12-14)، ابن‌ابار در المعجم (ص 45)، ابن‌كثیر در البدایة (جم‍‌ )، یاقوت در معجم البدان (جم‍‌ )، ابن رجب حنبلی، ردّانی و كتانی ضمن تصریح نام كتاب، مطالبی از آن نقل كرده‌اند. ابن عساكر نیز در كتاب خود به نام تاریخ مدینة دمشق، بی‌ذكر نام، از این اثر ابوزرعه اقتباس كرده است (قوجانی، 1 / 52-53). تاریخ ابی‌زرعة در 2 جلد به كوشش شكرالله بن نعمت الله قوجانی در 1400 ق / 1980 م در دمشق به چاپ رسیده است. بخشی از آن كه مربوط به قضات دمشق است، ذیل كتاب قضاة دمشق ابن طولون از روی نسخۀ خطی فاتح به كوشش صلاح‌الدین منجد منتشر شده است (منجد، 13).

ب ـ خطی

تنها اثر خطی كه تاكنون از ابوزرعه به دست آمده، رسالۀ مختصری در «اعلال» احادیث و سؤالاتی در آن باب است كه از آن با نام حدیث ابی‌زرعه یادشده و جزء دوم آن ضمن مجموعۀ شمارۀ 3752 در ظاهریۀ دمشق موجود است (سواس، 65- 68؛ نک‍ : ظاهریه، 162)، ‌اما اشارۀ سزگین (GAS, I / 302)، به همین نسخه با نام «الاحادیث و الحكایات و العلل و السؤالات» درست نیست، زیرا در فهرست ظاهریه این رساله به صراحت به ضیاءالدین مقدسی منسوب شده است (سواس، 67). همو به جزء اول این رساله جزو مجموعۀ شمارۀ (4) 2169 در 13 برگ (از 48-60) در كتابخانۀ فیض‌الله افندی استانبول اشاره كرده است (GAS، همانجا)، ولی منجد (همانجا) ذیل شمارۀ مذكور در همانجا اسم كتاب را فوائد ابی‌زرعة ذكر كرده است. از مطالبی كه ابن عساكر در تاریخ مدینة دمشق از این اثر نقل كرده، چنین معلوم می‌شود كه این كتاب یا خود به طبقات تقسیم شده، یا بخشی از كتاب الطبقات ابوزرعه بوده است. در هر حال به طوری كه از عنوان این نوشته مستفاد می‌شود، موضوع آن دربارۀ مسائل گوناگون، از حدیث، رجال، حكایات، علل و مسائل فقهی است كه بدون رعایت نظم و ترتیب معینی تألیف یافته است (قوجانی، 1 / 62-63).

ج ـ آثار یافت نشده

1. الطبقات. از مفهوم عنوان كتاب چنین برمی‌آید كه مؤلف در این اثر خود طبقات راویان حدیث را ذكر كرده است. خولانی در كتاب خود از این اثر نام برده (ص 45) و سخاوی معتقد است كه این كتاب اهل همان كتاب تاریخ اوست، ولی دلایلی در دست است كه روشن می‌سازد كه هر كدام كتاب جداگانه‌ای است، اما معلوم نیست الطبقات شامل طبقات همۀ راویان است، ‌یا اینكه مختص طبقات راویان شام است كه مورد اقتباس ابن‌عساكر واقع شده است (قوجانی، 54- 59)؛ 2. ذكر اهل الفتوی بدمشق (GAL, S, I / 209). صفدی در الوافی بالوفیات (2 / 255) از آن استفاده كرده است؛ 3. تسمیـة شیوخ اهل دمشق. این كتاب نیز مورد استفادۀ ابن‌عساكر قرار گرفته بوده است؛ 4. الاخوة و الاخوات. ابن عساكر و ابن حجر در شرح حال عده‌ای از علما از این اثر استفاده و اقتباس كرده‌اند (قوجانی، 1 / 65-67)؛ 5. سیرة الرسول و تاریخ الخلفاء الراشدین، ظاهراً عنوان دیگری است برای كتاب تاریخ او. نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ فاتح استانبول به شمارۀ 4210 كه همان شمارۀ كتاب تاریخ است، نگهداری می‌شود؛ 6. تاریخ دمشق؛ 7. الفوائد و الاحادیث و العلل و السؤالات؛ 8. المسائل عن الامام احمد؛ 9. كتاب التابعین من اهل الشام؛ 10. من ولی السرایا من اهل الشام؛ 11. تسمیـة اهل فلسطین؛ 12. تسمیـة اهل حمص؛ 13. تسمیـة من نزل الشام من الانصار و قبائل الیمن من الصحابة؛ 14. تسمیـة نفر قدموا من الشام فی امارة عبدالملك؛ 15. تسمیـة نفر متقاربین فی السن، عمروا؛ 16. تسمیـة نفر ذوی اسنان و علم؛ 17. تسمیـة نفر اول زهد و فضل؛ 18. تسمیـة من قدم الشام للجهاد فقتل فمات؛ 19. تسمیـة اصحاب مكحول؛ 20. تسمیـة نفر یروون عن الزهری؛ 21. تسمیـة الاصاغر من اصحاب واثلة بن الاسقع؛ 22. تسمیـة اصحاب الاوزاعی؛ 23. ذكر اصحاب الولید بن مسلم و محمد بن شعیب و غیرهم؛ 24. من حدث بالشام من النساء (همو، 1 / 50-51، 59-60).

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، المعجم، مادرید، 1885 م؛ ابن ابی حاتم، محمد بن ادریس، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1372 ق / 1953 م؛ ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمد حامد فقی، قاهره، 1371 ق / 1952 م؛ ابن حبان، محمد، كتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء، به كوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، 1396 ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326 ق؛ ابن عساكر، علی بن حسن، تاریخ مدینة عمان، دمشق، دارالبشیر؛ ابن كثیر، البدایة؛ بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به كوشش اكرم ضیاء عمری، ‌بغداد، 1394 ق / 1974 م؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ خولانی، عبدالجبار، تاریخ دارّیا، به كوشش سعید افغانی، دشمق، 1369 ق / 1950 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، به كوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334 ق؛ همو، تذهیب التهذیب، نسخۀ خطی كتابخانۀ احمد ثالث استانبول، شم‍ 239؛ همو، سیر اعالم النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ سمعانی، عبدالكریم، الانساب، حیدرآباد دكن، 1402 ق / 1982 م؛ سواس، یاسین محمد، فهرس مجامیع المدرسة العمریة، دمشق، 1400 ق / 1980 م؛ صفدی، خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، به كوشش ایمن فؤاد سید، قاهره. 1408 ق؛ ظاهریه، خطی (حدیث)؛ قوجانی،‌ شكرالله، مقدمه بر تاریخ ابی زرعة الدمشقی، دمشق، 1400 ق / 1980 م؛ منجد، صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ یاقوت، بلدان، نیز:

GAL, S; GAS 

ابوالحسن دیانت