ابوحفص سغدی

اَبوحَفْصِ سُغْدی، از شعرای اواخر سدۀ 3 و اوایل سدۀ 4 ق كه سرودن نخستین شعر پارسی و اختراع ساز شهرود را به او نسبت داده‌اند و در بعضی از كتابهای لغت از فرهنگی كه به نام او بوده، لغاتی نقل شده است.
شمس قیس رازی نخستین كسی است كه از وی به نام ابوحفص حكیم بن احوص سغدی یاد كرده و یك بیت از اشعار او را در كتاب خود آورده و گفته است كه بعضی او را نخستین شاعر فارسی‌گو دانستند (ص 201). این گفتۀ شمس قیس را تذكره‌نویسان بعد از او تكرار كرده‌اند، اما می‌دانیم كه پیش از این زمان، در عهد طاهریان و صفاریان كسان دیگری چون محمد بن وصیف، عباس مروزی حنظلۀ بادغیسی و فیروز مشرقی بوده‌اند كه نمونه‌هایی از اشعارشان در تذكره‌ها و كتب تاریخ مندرج است (نك‍ : صفا، 1 / 165- 182).
شمس قیس (همانجا) با استناد به قول ابونصر فارابی در كتاب الموسیقی الكبیر (ص 116)، ابوحفص را موسیقی‌دان و مخترع‌ساز شاهرود (شهرود) معرفی كرده است. در نسخه‌های كتاب الموسیقی الكبیر، نام مخترع این ساز به صورتهای خلیص بن احوص و حلیم بن احوص آمده است (همانجا، نیز نك‍ : حاشیه) كه ظاهراً هر دو صورت تصحیف و تحریف حكیم بن احوص است. خوارزمی (ص 226) و ابوالعباس لوكری (قریب، 31) نیز به تبع وی از این شخص به همین نام یاد می‌كنند. با این احوال به خوبی روشن نیست كه این شخص همان ابوحفص سغدی شاعر بوده باشد. فارابی نیز به شاعر بودن او اشاره‌ای ندارد. فارابی گوید كه وی پس از تكمیل‌ساز «شاهرود» در 306 ق / 918 م آن را به شهرهای دیگر برد و آواز آن در همه‌جا موافق طبع مردم آن روزگار قرار گرفت (ص 116-117). بر این اساس اگر بپذیریم مخترع‌ساز شهرود همان ابو حفص سغدی شاعر باشد، زمان حیات او همان است كه در آغاز این مقاله آمده است. 
در سدۀ 11 ق / 17 م، برخی از فرهنگ‌نویسان معروف مانند جمال‌الدین انجو (ص 5، 939) سروری (ص 49، 68، 376، 511، 536، 760) و تتوی (ص 504، 681، 711) در تألیف آثار خود از لغت‌نامه‌ای منسوب به ابوحفص استفاده كرده و از آن با نامهای «فرهنگ ابوحفص»، «رسالۀ ابوحفص» و «نسخۀ ابوحفص» یاد كرده‌اند. از آنجا كه شواهدی این مؤلفان از لغت‌نامۀ ابوحفص برای واژه‌ها نقل كرده‌اند، از اشعار شاعران سدۀ 4 و 5 ق، چون ناصرخسرو و عنصری است، باید این ابوحفیص را شخص دیگری و زمان او را بعد از سدۀ 5 ق دانست (نك‍‍ : نفیسی، 43-44). 

مآخذ

 تتوی، عبدالرشید بن عبدالغفور، فرهنگ رشیدی، به كوشش محمد عباسی، تهران، 1337 ش؛ جمال‌الدین انجو، حسین بن حسن، فرهنگ جهانگیری، به كوشش رحیم عفیفی، 1351 ش؛ خوارزمی، محمد ابراهیم، مفاتیح العلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران، 1362 ش؛ سروری، محمد قاسم، مجمع الفرس، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1337 ش؛ شمس قیس رازی، محمد، العجم فی معاییر اشعار العجم، به كوشش محمد قزوینی، تهران، 1337 ش؛ صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، 1363 ش؛ فارابی، ابونصر، الموسیقی الكبیر، به كوشش غطاس عبدالملك، خشبه، قاهره، 1967 م؛ قریب، عبدالعظیم، «فیلسوف ادیب ابوالعباس لوكری»، آموزش و پرورش، تهران، 1319 ش، س 10، شم‍ 8، 9؛ نفیسی، سعید، «ابوحفص نخستین شاعر»، پیام نو، تهران، 1331 ش.

علی میر انصاری (بته كن)