ابوالحسن شمسی هروی

اَبوالْحَسَنِ شَمسی هَرَوی، ریاضی‌دان ایرانی سدۀ 4 ق / 10 م. از آنجا كه احمد بن عبدالجلیل سجزی (ح 330-415 ق) ریاضی‌دان و منجم معروف از وی نام می‌برد، به نظر می‌رسد كه او در همان زمان و شاید پیش‌تر از آن می‌زیسته است. آنچه دربارۀ او می‌دانیم، به‌ویژه به علت اختلاط و تشابه نام او با دیگران، بر پایۀ احتمالاتی است كه طبعاً آنها را بدون قراین كافی نمی‌توان اثبات كرد (نك‍ : وپكه، I / 190-194؛ قربانی، نسوی نامه، 24-25، 180؛ زوتر، I / 235؛ ایرانیكا؛ ESC1, I / 426). سجزی در رساله‌ای با عنوان فی قسمة ‌الزاویة ‌المستقیمة ‌الخطین بثلثة اقسام متساویة از او روشی برای تثلیث زاویه نقل كرده و وپكه مطالب آن را در ملحقات رسالۀ جبر خیام آورده است (نك‍ : 199-I / 189). بیرونی نیز روش ابوالحسن هروی را در قانون مسعودی ذكر كرده است، اما شاید به سبب رعایت اختصار از مبدع آن نام نبرده است (1 / 295؛ قربانی، همان، 24)، اما چنانكه اشاره شد، سجزی به صراحت نام او را نوشته است.
روش ابوالحسن هروی در تثلیث زاویه چنین است: 
زاویۀ AC مفروض است. پس از پدید آوردن مثلث متساوی الساقین ABC، عمود AZ بر پایۀ آن رسم می‌شود. با توجه به اینكه BZ=ZC و با استفاده از روشی كه قدما آن را «هندسۀ متحرك» می‌نامیدند (وپكه، I / 192)، خط‌كش را حول نقطۀ C حركت می‌دهیم و از این نقطه خط مورب CED را چنان رسم می‌كنیم كه: ED=DB درنتیجه   خواهد بود، یعنی مثلث DBE متساوی‌الساقین است. با توجه به اینكه E1 زاویۀ خارجی مثلث متساوی‌الساقین EBC است:

البته به سبب استفاده از روش هندسۀ متحرك، این راه حل به پاسخ تقریبی می‌رسد: ED≈DB (همو، I / 190-194؛ قربانی، همان، 25، 26، بیرونی نامه، 348، 349).

مأخذ

بیرونی، ابوریحان، القانون السعودی، حیدرآباد دكن، 1373 ق: قربانی، ابوالقاسم، بیرونی نامه، تهران، 1353 ش، همو، نسوی نامه، تهران، 1351 ش؛ نیز:

ESC1; Iranica; Suter, Heinrich, Beiträge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt, 1986; Woepcke, Franz, Etudes sur les mathematigus arabo-islamigues, Frankfurt, 1986. 

یدالله غلامی