ابوالحسن خان اردلان

اَبوالْحَسَنْ خانِ اَرْدَلان، حاج فخرالملك (د 1306 ش / 1927 م)، از امرا و وزرای عصر قاجار. وی پسر رضاقلی خان بود و مادرش، دختر عباس‌ میرزا نایب‌السلطنه، طوبی خانم نام داشت. خسروخان پدر رضاقلی خان، داماد فتحعلی شاه و امان‌الله خان، جد او، هر دو از والیان كردستان بودند (مستوفی، 2 / 421؛ حبیب‌آبادی، 4 / 1142؛ بامداد، 1 / 32).
ابوالحسن خان در 1279 ق / 1862 م در تهران زاده شد و چون از سوی مادر نسب از قاجاریان می‌برد، در ابتدای جوانی در زمرۀ غلام ‌بچه‌های دربار ناصرالدین شاه بود و بعدها در شمار پیشخدمتان و درباریان متنفذ وی درآمد (مستوفی، 3 / 296؛ بامداد، همانجا). ابوالحسن خان با دختر عزالدوله عبدالصمد میرزا، برادر ناصرالدین شاه، ازدواج كرد (مستوفی، 2 / 421) و در 1306 ق همراه با ناصرالدین شاه به سفر فرنگ رفت. در سال بعد به هنگام بازگشت از همین سفر، شاه به او لقب فخرالمك داد (اعتمادالسلطنه، 674؛ مستوفی، 3 / 296؛ بامداد، همانجا) و در 1308 ق نشان تمثال به وی داده شد (اعتمادالسلطنه، 744؛ قس: صدیق الممالك، 256). ابوالحسن خان از این پس مناصب متعددی به دست آورد: در 1310 ق ادارۀ «احتسابیه» به او واگذار شد و بعد لقب امیر تومانی گرفت (همو، 264-265) و در 1312 ق به فرماندهی فوج عرب و عجم بسطام رسید (همو، 293). اعتمادالسلطنه به سبب سوءاستفادۀ ابوالحسن خان از جیرۀ سپاه در این مقام، سخت از او انتقاد كرده است (ص 1008).
پس از مرگ ناصرالدین شاه، ابوالحسن خان در دربار مظفرالدین شاه نیز نفوذ بسیار یافت. در 1314 ق به جای شاهزاده عضدالدوله به حكومت همدان منصوب شد و در 1316 ق حكومت عراق عجم یافت (صدیق ‌الممالك، 328، 347؛ افضل‌الملك، 298). در 1319 ق / 1901 م ریاست «ایل و سوارۀ دویران خمسه» را بر عهده گرفت (صدیق ‌الممالك، 386). در 1321 ق به وزارت تجارت رسید (همو، 404) و در همین ایام به مخالفت با عین‌الدوله صدر اعظم برخاست و به دنبال آن مظفرالدین شاه در ذیعقدۀ 1322 او را از وزارت عزل و از دربار تبعید كرد و حكومت عراق عجم را به او سپرد (مستوفی، 2 / 59؛ صدیق‌ الممالك، 412؛ سپهر، 104- 105). برخی، از رفتار وی در زمان وزارتش به تندی انتقاد كرده‌اند و گفته‌اند كه تجار از او بسیار ناراضی بودند (همو، 105). در 1324 ق از عراق عجم فراخوانده شد و در 19 ذیحجۀ همان سال در سلطنت محمدعلی شاه بار دیگر به وزارت تجارت منصوب شد (مغیث‌السلطنه، 129؛ ناظم‌ الاسلام، 2 / 79-80). سال بعد، در پی قتل حاكم زنجان، حكومت آن شهر را به وی سپردند (اردلان، 26؛ نیز نك‍ : احتشام ‌السلطنه، 163). وی چندی حكومت خوزستان و یزد را نیز بر عهده داشت (مستوفی، 2 / 421).
ابوالحسن خان در 1333 ق / 1915 م و در دوران سلطنت احمدشاه به حكومت استراباد منصوب شد، اما روسها با این انتصاب مخالفت كردند و ابوالحسن خان از مقام خود استعفا كرد. با اینهمه دیرزمانی نگذشت كه بار دیگر به حكومت استراباد بازگشت (مقصودلو، 1 / 455- 479)، ولی این بار نیز بنا به گزارش نمایندۀ دولت انگلیس در استراباد، به سبب بی‌كفایتی و ناخشنودی مردم و سرانجام مخالفت روسها از منصب خود عزل شد (همو، 1 / 479). او دو مرتبۀ دیگر بر استراباد حكومت یافت و هر دو بار به سبب ناخرسندی و شكایات مردم و حزب دمكرات آنجا ناكام ماند (همو، 2 / 563-564، 586-592). 
وی سرانجام در 1306 ش در تهران درگذشت (مستوفی، 3 / 169؛ قس: بامداد، 1 / 33، كه وفات او را در 1305 ش آورده است.

مآخذ

احتشام‌السلطنه، میرزا محمود، خاطرات، به كوشش محمدمهدی موسوی، تهران، 1366 ش؛ اردلان، امان‌الله، «یك گوشه از خاطرات من»، وحید، 1351 ش، س 10، شم‍ 9-10؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، روزنامۀ خاطرات (1292- 1313 ق)، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ افضل‌الملك، میرزا غلامحسین خان، افضل‌التواریخ، به كوشش منصورۀ اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1361 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌ حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ حبیب‌آبادی، محمدعلی، مكارم‌الآثار، تهران، 1352 ش؛ سپهر، عبدالحسین خان، مرآت ‌الوقایع مظفری، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368 ش؛ صدیق‌الممالك، میرزا ابراهیم شیبانی، منتخب‌التواریخ، تهران، 1366 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1343 ش؛ مغیث‌السلطنه، یوسف، نامه‌های یوسف مغیث‌السلطنه، به كوشش معصومۀ صافی، تهران، 1362 ش؛ مقصودلو، حسینقلی، مخابرات استراباد، به كوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، 1363 ش؛ ناظم‌الاسلام كرمانی، محمد بن علی، تاریخ بیداری ایرانیان، به كوشش علی‌اكبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1362 ش.

ابوالفضل خطیبی