ابوحامد اسفراینی

اَبوحامِدِ اِسْفَرايِنی، احمد بن محمد بن احمد (324-406 ق / 955-1016 م)، فقيه بزرگ شافعی. چنانكه از منابع برمی‌آيد، ابوحامد در اسفراين زاده شد و از نوجوانی نزد تنی چند از شيوخ آن شهر همچون ابراهيم بن محمد بن عبدك شعرانی دانش آموخت. در 364 ق برای ادامۀ تحصيل راهی بغداد شد و در آنجا نزد ابوالحسن بن مرزبان و عبدالعزيز داركی به آموختن فقه شافعی پرداخت. وی همچنين از ابوالحسن دارقطنی، ابوبكر اسماعیلی و ابن‌عدی جرجانی حدیث فراگرفت (خطيب، 4 / 368- 369؛ نووی، 1(2) / 208-210). ابوحامد از 370 ق در بغداد به تدريس پرداخت و تا پايان عمر به اين كار اشتغال داشت (خطيب، همانجا؛ سمعانی، 1 / 226- 228). به گفتۀ خطيب بغدادی كه خود در مجلس وی حضور می‌يافته، بسياری از دانشمندان سرشناس آن زمان در درس وی شركت می‌جستند. از جملۀ شاگردان و روايت‌كنندگان وی می‌توان از ابوالطيب طبری، ابوالحسن ماوردی، احمد بن محمد مَحاملی و حسن بن محمد خلال ياد كرد (4 / 369؛ ابواسحاق شيرازی، 127-134). از برخی حكایات تاریخی چنان برمی‌آيد كه ابوحامد نزد سران حكومت حرمت بسياری داشته است (نك‍ : سبكی، 4 / 64؛ اسنوی، 1 / 58). وی در 398 ق در جریان درگیریهای فرقه‌ای در بغداد مورد آزار قرار گرفت و به ناچار مدتی در محلۀ دارقطنی اقامت كرد (ابن‌اثير، 9 / 208) و چند سال بعد در بغداد درگذشت (خطيب، 4 / 370).
نووی (1(2) / 208) ابوحامد را پيشوای شافعيان عراق و شيخ المذهب خوانده و برخی او را مُجَدّدِ فقه شافعی در رأس سدۀ 4 ق شمرده‌اند (نك‍ : ابن‌اثير، مجدالدين، 12 / 222؛ نووی 1(2) / 210). آراء وی در منابع فقه شافعی بسيار مورد توجه بوده (نك‍ : همانجا) و شبكی پاره‌ای از آراء خاص او گرد آورده است (4 / 68-74؛ نيز نك‍ : عبادی، 107).
مهم‌ترين تأليف وی التعليقة الكبری است كه بسيار مفصل و از منابع اصلی مكتب فقهی شافعی عراق و گروهی از فقهای مكتب خراسان بوده است. ظاهراً نسخه‌های اين كتاب اختلافاتی با يكديگر داشته كه نووی به گفتۀ خود در شرح المهذب اين اختلافات را بيان كرده است (همانجا؛ نك‍ : سبكی، 4 / 68؛ اسنوی، همانجا) و سبكی و ابن‌صلاح در مواردی از التعليقة، نقل كرده‌اند (سبكی، 4 / 68-72؛ ابن صلاح، ادب المفتی، 108، مقدمة، 660). همچنين سبكی كتابی از ابوحامد در اصول فقه، و كتاب منسوب به وی، الرونق را ديده بوده است (4 / 68) و ابن خلكان (1 / 73) كتابی ديگر با عنوان البستان به وی نسبت داده است.

مآخذ

ابن اثير، الكامل؛ ابن اثير، مجدالدين، جامع‌الاصول، به كوشش محمد حامد فقهی، قاهره، 1370 ق / 1950 م؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن اصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، ادب المفتی و المستفتی، به كوشش موفق عبدالله عبدالقادر، بيروت، 1407 ق / 1986 م؛ همو، مقدمة، به كوشش عائشه عبدالرحمن، قاهره، 1974 م؛ ابواسحاق شيرازی، ابراهيم بن علی، طبقات الفقاء، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1401 ق / 1981 م؛ اسنوی، عبدالرحيم، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جيوری، بغداد، 1390 ق / 1970 م؛ خطيب بغدادی، احمد بن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، 1385 ق / 1966 م؛ سمعانی، عبدالكريم، الانساب، به كوشش عبدالرحمن بن يحيی، حيدرآباد دكن، 1382 ق / 1962 م؛ عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعية، به كوشش گوستا ويتستام، ليدن، 1964 م؛ نووی، يحيی بن شرف، تهذيب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنيرية.

مهدی سلماسی