ابوثروان عکلی

اَبوثَرْوانِ عُکْلی (سدۀ 3 ق / 9 م)، بدوی لغت‌شناس. در یکی از نسخه‌های الفهرست (ابن ندیم، چ فلوگل، 46) با لقب «وحشی» خوانده شده است. اگر او در ماجرای معروف «زنبوریه» که میان کسائی و سیبویه گذشت، مداخله نکرده بود، بی‌گمان نامی از وی در تاریخ باقی نمی‌ماند. از نام او هم جز همین کنیۀ ابوثروان و نسبت عکلی که گویا از نام کنیزی گرفته شده است (نک‍ : یاقوت، 7 / 148- 149)، چیزی نمی‌دانیم. 
به قول ابن ندیم (چ تجدد، 52) و دیگران وی مردی اعرابی بود که در بادیه به تعلیم زبان فصیح عربی می‌پرداخت. شاید بتوان گفت که وی از همان «فصحای بادیه» بود که متاع فصاحت خویش را به لغت جویان شهری عرضه می‌داشتند. یکی از معروف‌ترین کسانی که با وی ارتباط لغوی داشتند، فرّاء بود (ابوطیب لغوی، 86؛ قس: طاش کوپری‌زاده، 1 / 166-167) که از سوی دیگر، نزد کسائی نحو و لغت می‌آموخت. بعید نیست که این رابطه موجب شده باشد که بعدها، کسائی ابوثروان را به بارگاه یحیی بن خالد برمکی بخواند. در ماجرای معروف به «زنبوریه» در حضور یحیی، میان دو استاد، سیبویه و کسائی، اختلاف افتاد. کسائی که ظاهراً همه‌چیز را از پیش تدارک دیده بود، چند تن از «فصحای بادیه» را بر درِ مجلس گرد آورده بود که چون در مسائل نحوی خلاف پدید آید و به داوری نیاز افتد، ایشان به درون آیند و به سود او اظهار نظر کنند (نک‍ : ﻫ د، سیبویه). یکی از این بدویان فصیح همانا ابوثروان بوده است (زجاجی، 10؛ ابن ندیم، چ تجدد، 57؛ یاقوت، 7 / 186-187؛ ابوحیان، 178). 
علاوه بر این، برخی منابع گه‌گاه در باب کلمه‌ای به شعری یا جمله‌ای که از قول او نقل شده، استناد کرده‌اند و بعید نیست که برخی از ابیات را او خود سروده باشد (نک‍ : ابن سکیت، 133، 213؛ ابن منظور، ذیل مادۀ قلب، جم‍ ؛ ابوحیان، 589-590؛ ازهری، ذیل جلز و اتل؛ قالی، 1 / 211، 2 / 43). دو کتاب خلق الفرس (یا خلق الانسان، نک‍ : ابن‌ندیم، چ فلوگل، همانجا؛ GAS, VIII / 36) و معانی الشعر را به وی منسوب داشته‌اند (ابن‌ندیم، چ تجدد، 52). به گفتۀ سزگین (GAS، همانجا) قسمتی از خلق الانسان در کتاب الجیم ابوعمرو شیبانی آمده است، اما با مراجعه به چاپ قاهره، (1975 م) مطلبی در این زمینه یافت نشد.

مآخذ

ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق، اصلاح المنطق، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، 1375 ق / 1956 م؛ ابن منظور، لسان؛ ابن ندیم، الفهرست؛ همو، همان، به کوشش فلوگل، لایپزیک، 1871 م؛ ابوحیان غرناطی، محمد بن یوسف، تذکرة النحاة، به کوشش عفیف عبدالرحمن، بیروت، 1406 ق / 1982 م؛ ابوطیب لغوی، عبدالواحد بن علی، مراتب النحویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1375 ق / 1955 م؛ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، به کوشش علی حسن هلالی، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ زجاجی، عبدالرحمن بن اسحاق، مجالس العلماء، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، کویت، 1962 م؛ طاش کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعادة، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ قالی، اسماعیل بن قاسم، الامالی، بیروت، دارالکتب العلمیة؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

GAS. 

سیمین محقق