ابوبکر بن احمد مروزی

اَبوبَکْرِ بْنِ اَحْمَدِ مَرْوَزی، فلزکار سده‌های 5 و 6 ق / 11 و 12 م. آگاهی ما از زندگانی این هنرمند تنها بر پایۀ آشنایی با دست ساخته‌های اوست. این آثار 6 تیانچۀ برنزی ریخته‌گری شده است، با 4 زائدۀ بیرونی در لبۀ آن، و دو دستگیرۀ برآمدۀ دم چلچله‌ای که بر روی دو زائدۀ متقابل از این 4 زائده نصب شده است. این ظرف بر روی 3 عدد پایۀ مخروطیِ مقطع قرار دارد. بر یکی از دو زائدۀ بدون دستگیره، کتیبه‌ای به خط کوفی شیوۀ ایرانی با متن «عمل ابوبکر بن احمد مروزی» نقش شده است که نشان می‌دهد وی از مردم مرو، یکی از 4 شهر خراسان بزرگ بوده است. در میان زائدۀ مقابل، مجرایی ناودانی شکل برای خالی کردن مایع داخل ظرف تعبیه شده که هر دو طرف آن را با نقوش تزیینی آراسته‌اند. 
این آثار در موزه‌ها و مجموعه‌های گوناگون نگهداری می‌شود: تپانچه‌ای از مجموعۀ استوارت‌کری‌ولش در شهر کیمبریج ماساچوست و دیگری از مجموعۀ موزر در موزۀ تاریخی شهر برن سویس (مایر، 24). وان‌برخم در یادداشتهای منتشر نشده خود از تیانچۀ مشابهی نام برده که مایر (همانجا) احتمال می‌دهد یکی از دو ظرف یاد شده باشد. سومین اثر او در موزۀ مردم‌شناسی سن پترزبورگ و چهارمین در موزۀ هنرهای زیبای گرجستان در تفلیس موجود است ( ایرانیکا، I / 263). پنجمین و ششمین دست ساختۀ او به ترتیب در یک مجموعۀ خصوصی در ناحیۀ کوباچی (داغستان) و موزۀ تاریخی دانشگاه داغستان در ماخاش قلعه نگاهداری می‌شود (همانجا؛ شیخ سعیدوف، 41). 

تیانچه‌های ساختۀ ابوبکر مروزی بخشی از یک گروه ظرفهای مشابه ساخت خراسان است که نخستین‌بار هانری رنه‌دالمانی آنها را معرفی کرده (ص 352-353) و یک نمونۀ متعلق به مجموعۀ خود را در نمایشگاه موناکو (1910 م) به نمایش گذاشته است (شراتو، 687). 
دالمانی (همانجا) این تپانچه‌ها را ساخت خراسان دانسته است، اما منشأ آن را به طوایف سکایی نسبت می‌دهد و می‌نویسد: در کاوشهای خراسان شمار زیادی از آنها را از زیر خاک بیرون آورده‌اند. ارتباط این ظروف با زندگی کوچ‌نشینان استپهای اروپایی ـ آسیایی در پژوهشهای پس از او نیز مورد تأیید قرار گرفته است (شراتو، 688-689). بخش اعظم این گروه ظرفها با قطر 35 تا 45 سانتی‌متر و بدنۀ ساده، از نظر نقوش تزیینی و و کتیبۀ روی زائده و شکل دستگیره با یکدیگر تفاوت دارند. شراتو فهرستی شامل 33 تیانچه از این نوع فراهم آورده و شماری از آنها را با عنوان «دیگهای میمنه» طبقه‌بندی کرده است (ص 687, 689-692). بررسیهای مردم‌شناسی سیلینگ در ناحیۀ قفقاز جنوبی و پیدا شدن نمونه‌های کهن در کنار تیانچه‌های نو که ساخت آنها تا 1936 م ادامه داشته، این امر را ثابت می‌کند که دست ساخته‌های هنرمندان خراسانی در زمان گذشته به قفقاز انتقال یافته و سپس سازندگان محلی به اقتباس از آن پرداخته‌اند (همو، 688). همین ساخته‌هاست که بعداً به نام دیگهای «کوباچی»، «شروانی»، «آلبانیایی» (ارّانی) و «گرجی» مشهور شده است (شیخ سعیدوف، 38-39). 
اوربلی ساخت تیانچه‌های کتیبه‌دار از جمله آثار ابوبکر بن احمد را با توجه به شکل حروف نوشته‌ها و نقوش و تزیینات آنها به سدۀ 6 و 7 ق نسبت می‌دهد (همو، 39). هرچند پژوهندگان پس از او از این نظر پیروی کرده‌اند، اما باتوجه به تشابه کتیبۀ این ظروف با خط قرآنهای کتابت شده به شیوۀ کوفی ایرانی در سدۀ 5 ق و از جمله قرآن عثمان بن حسین وراق مکتوب در 466 ق و قرآن دیگری از همین گروه به خط ابوبکر احمد بن عبدالله غزنوی در 573 ق (لینگز، 18)، می‌توان زمان ساخت تیانچه‌های ابوبکر را سده‌های 5 و 6 ق دانست. بدین سبب در حدس اوربلی دربارۀ زمان ساخت این اثر جای تردید و تأمل است، زیرا شهرهای مهم خراسان به‌ویژه مرو، زادگاه ابوبکر و به احتمال نزدیک به یقین محل ساخت تیانچه‌های او که در آغاز سدۀ 7 ق در حملۀ مغول ویران گردید، تا سدۀ 8 ق همچنان ویران بوده است (نک‍ : یاقوت، 4 / 509؛ جوینی، 1 / 127؛ ابن بطوطه، 1 / 388). 

مآخذ

ابن بطوطه، محمد بن عبداللّه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان و مصطفی قصّاص، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1329 ق / 1911 م؛ دالمانی، هانری رنه، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ فره‌وشی، تهران، 1335 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Iranica; Lings, M., The Quranic Art of Calligraphy and Illumination, London, 1976; Mayer, L. A., Islamic Metalworkers and their Works, Geneva, 1959; Scerrato, U., «Oggetti metallici di età islamica in Afghanistan», Annali, Nuova serie, Napoli, 1964, vol. XIV; Shikh Saidov, A. R., Nadpisi Rasskazyvaiut, Makhachkala, 1969. 

محمدحسن سمسار