ابو البقاء موسوی

اَبوالْبَقاءِ موسَوی، فرزند شاه ابوالولی و نوۀ شاه ابوالفتح، خوش‌نویس قلم نستعلیق و شاعر سدۀ 11 ق / 17 م ایران. نیاکان او از سادات متمکن ابرقو بودند که همواره کلانتری و پیشوایی آن ولایت را برعهده داشتند. نصرآبادی که معاصر او بوده و تذکرۀ خود را میان سالهای 1083 تا 1090 ق / 1672 تا 1679 م (گلچین معانی، 397) تدوین کرده است، ابوالبقاء را جوانی قابل دانسته، می‌نویسد: «چند سال قبل از این به هندوستان رفته» و مورد توجه تقرب خان (د 1073 ق / 1663 م) قرار گرفته است (ص 116). تقرب خان ابتدا طبیب مخصوص شاه صفی بود و حکیم داوود خوانده می‌شد. وی پس از مهاجرت به هندوستان طبیب دربار شاه جهان شد و لقب تقرب خان گرفت. او بانی مسجد مشهور و زیبای حکیم در اصفهان است (شاردن، 7 / 242، 246؛ شاهنوازخان، 1 / 490-493؛ گدار، III / 152-153). 
ابوالبقاء با آنکه پس از مرگ تقرب خان از حمایت فرزند او محمدعلی خان خانسامان برخوردار بود (نصرآبادی، همانجا؛ شاه نوازخان، 3 / 625)، چندی بعد به اصفهان بازگشت و زندگی در یکی از حجره‌های مسجد حکیم را بر زیستن در خانۀ محمدتقی فرزند دیگر تقرب خان که شوهرخواهر او بود، ترجیح داد (نصرآبادی، همانجا). از این سخن برمی‌آید که سفر او به هند در آغاز جوانی بوده و چندان نیز به درازا نکشیده است. 
آنچه میرزای سنگلاخ دربارۀ پیوستن او به دربار شاه عباس، گرفتن لقب «رستم الخطاطین» از او، «پهلو به پهلو ساییدنش» با میرعماد و دشمنی با رشیدا و ابوتراب در کتاب تذکرة الخطاطین (ج 2، ذیل ابوالبقاء) آورده، سراپا ساخته و پرداختۀ خود اوست، زیرا هنگامی که نصرآبادی از دوران جوانی و تحصیل او در مسجد تقرب خان یاد می کند، دهها سال از کشته شدن میرعماد و مرگ شاه عباس اول می‌گذشته است. افزون بر این، در هیچ‌یک از منابع معتبر تاریخی و تذکره‌های شعرا و خوشنویسان از کسی به نام ابوالبقاء که معاصر شاه عباس بوده باشد، ذکری به میان نیامده است. همچنین از آثار بسیاری که میرزای سنگلاخ به او نسبت داده، اثری موجود نیست. 
آثار شناخته شدۀ او اینهاست: 1. نسخه‌ای از مناهج العباد به قلم کتابت جلی خوش، در موزۀ باستان‌شناسی دهلی (شاغل عثمانی، 79؛ بیانی، 1 / 23)؛ 2. قطعه‌ای از یک مرقع به قلم دو دانگ و کتابت خوش، در کتابخانۀ بادلیان اکسفورد (همو، 1 / 23-24)؛ 3. دو قطعه در مجموعه‌های خصوصی تهران: یکی بدون تاریخ کتابت و دیگری با تاریخ 1090 ق (همو، 1 / 24؛ برگزیده‌ای از مجموعۀ خصوصی ... ، شم‍ ‍67)؛ 4. چهار قطعه به قلمهای سه دانگ و دو دانگ و کتابت خوش، در مجموعۀ پیشین دکتر مهدی بیانی که یک قطعۀ آن در شاه جهان‌آباد نوشته شده است (بیانی، همانجا؛ محبوبی، 56، 119)، هر چهار قطعه با شماری از آنها هم‌اکنون در موزۀ هنرهای تزیینی تهران نگاهداری می‌شود (یادداشتهای مؤلف)؛ 5. دو قطعه در مصر: یکی در موزۀ منیل و دیگری در موزۀ آثار اسلامی دانشکدۀ باستان‌شناسی داشنگاه قاهره (نجفی 41-42)؛ 6. چهار قطعه به قلمهای دو دانگ و سه دانگ در مرقع شمارۀ 8035 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شامل ابیاتی از قصیدۀ خَمریۀ ابن فارض با تاریخ 1092 ق، دو بیت از مخزن الاسرار نظامی کتابت شده در شهر برهان‌پور، دو بیت از عبدالرحمن جامی و یک رباعی از رودکی با تاریخ کتابت 1095 ق (یادداشتهای مؤلف)؛ 7. دو قطعه در مجموعه‌های خصوصی شیراز، شامل یک دو بیتی به زبان ترکی و ابیاتی از یک غزل حافظ با تاریخ کتابت 1095 ق (طاووسی، 73، 145). وجود دو قطعه از آثار او با تاریخ 1095 ق نشان می‌دهد که وی دست‌کم تا این سال زنده بوده است. بنابراین در درستی رقم و تاریخ کتابت قطعۀ منسوب به او با تاریخ 1006 ق در یکی از مجموعه‌های خصوصی تبریز (بیانی، 1 / 23) جای تردید است. 

نصرآبادی او را مردی وارسته و بی‌نیاز و گسسته از علایق دنیوی وصف می‌کند و می‌نویسد: وی مجرد می‌زیست و بیشتر در پی کسب کمال و دانش بود (همانجا). داوری نصرآبادی دربارۀ مقام وی در خوشنویسی با این عبارت که وی «در خط نسخ تعلیق محضر مسلمی را به خط کوچک و بزرگ و تاجیک و ترک رسانیده» (همانجا)، خالی از ستایش نیست. وی در شعر «بقا» تخلص می‌کرد (سیدعلی حسن، 67)، ولی از اشعار او جز یک رباعی و تک‌بیتی که نصرآبادی نقل کرده (همانجا)، اثری در دست نداریم. 

مآخذ

 برگزیده‌یی از مجموعۀ خصوصی محمدعلی مسعودی، تهران، 1356 ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345 ش؛ سیدعلی حسن خان، صبح گلشن، کلکته، 1295 ق؛ شاردن، ژان، سیاحتنامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1345 ش؛ شاغل عثمانی، مولوی احترام‌الدین احمد، صحیفۀ خوشنویسان، علیگره، 1963 م؛ شاهنوازخان، مآثرالامرا، به کوشش مولوی عبدالرحیم و مولوی میرزااشرف علی، کلکته، 1888 م؛ طاووسی، محمود، گنجینۀ هنر، شیراز، 1366 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، مجموعۀ دکتر مهدی بیانی، تهران، 1363 ش؛ میرزای سنگلاخ، تذکرة الخطاطین، تبریز، 1295 ق؛ نجفی، محمدباقر، آثار ایران در مصر، 1366 ش؛ نصرآبادی، میرزاطاهر، تذکرۀ نصرآبادی، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1361 ش؛ یادداشتهای مؤلف؛ نیز: 

Godard, André, «Masdjid-é-Ḥakīm», Āthār-é Īrān, Paris, 1937. 

محمدحسن سمسار