ابو البرکات زیدی
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
چهارشنبه 21 خرداد 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/226207/ابو-البرکات-زیدی
جمعه 21 اردیبهشت 1403
چاپ شده
5
اَبوالْبَرَکاتِ زِیْدی، عمر بن ابراهیم بن محمد (442-15 شعبان 539 ق / 1050-10 فوریۀ 1145 م)، نحوی و محدث. وی که شریف عمر نیز خوانده میشد، به زید بن علی بن حسین (ع) نسب میبرد. در کوفه زاده شد و در همانجا پرورش یافت (سمعانی، 6 / 366-367؛ ابن عنبه، 263؛ درباره اختلاف در تاریخ تولد او، نک : ابن نجار، 5 / 14) و به سبب اقامت در محلۀ قلعة الضِباب واقع در منطقۀ سَبیع کوفه، او را ضِبابی و سَبیعی نیز خواندهاند (سمعانی، 7 / 68- 69، 8 / 374؛ ابننقطه، 3 / 101، 289). پدرش ابوعلی از عالمان کوفه بود و در شعر و ادب تبحر داشت (برای شرح حال وی، نک : ابن عساکر، تاریخ، 2 / 544؛ یاقوت، 1 / 10-14). ابوالبرکات در کوفه از پدرش و نیز از محمد بن احمد بن علان خازن، یحیی بن محمد اقساسی و معمر بن محمد حبال حدیث شنید. چندی نیز در بغداد نزد کسانی چون خطیب بغدادی، ابوالحسین احمد بن محمد بن نَقّور و ابویوسف عبدالسلام بن محمد قزوینی به استماع حدیث پرداخت (سمعانی، 6 / 366؛ ابن عساکر، همان، 12 / 694). در نوجوانی همراه پدر به شام رفت و مدتی در دمشق اقامت گزید و از کسانی مانند عبدالرحمن بن احمد بن حسین مفید نیشابوری بهرۀ علمی برد. در 455 ق در حلب حضور داشت و در آنجا نزد ابوالقاسم زید بن علی فارسی نحو آموخت و الایضاح ابوعلی فارسی را در محضر وی خواند (همانجا؛ قفطی، 2 / 325). از دیگر استادان او میتوان ابوالقاسم ابنبسری، ابوعبداللـه محمد بن حسن انماطی، محمد بن احمد بن بحشل عطار و داییاش عبدالجبار بن معیّۀ حسینی نسّابه را نام برد. همچنین برای وی، چنانکه مرسوم بود، در کودکی اجازهای از ابوعبداللـه علوی شجری (د 445 ق) محدث کوفه گرفته شد و او را آخرین کسی دانستهاند که به اجازه از وی نقل حدیث کرده است (عمادالدین طبری، 43؛ ابنجوزی، 10 / 114؛ ذهبی، سیر، 17 / 637، 20 / 146؛ ابنعنبه، همانجا). ابوالبرکات را به سبب تبحر در نحو و لغت علامه خواندهاند. او در فقه و تفسیر نیز دستی داشت. در حدیث سعۀ روایت وی مورد تأکید قرار گرفته است. عمر دراز او نیز موجب شد که از سندی عالی برخوردار گردد (سمعانی، ابنجوزی، ابنعنبه، همانجاها). ابوالبرکات در قرائت نیز استاد بوده و یعیش بن صدقۀ فراتی نزد وی قرائت آموخته است (ذهبی، همان، 20 / 146). وی در کوفه در مسجدی که به مسجد ابواسحاق سبیعی شهرت داشت، تدریس میکرد، کسانی چون سمعانی و ابنعساکر در همین مسجد از او بهره بردهاند (سمعانی، همانجا؛ ابنعساکر، معجم، برگ 168، الف و ب). در میان شاگردان و روایتکنندگان از او همچنین باید ابوالسعادات ابنشجری، محمد بن ناصر سلامی، ابوموسی مدینی، عمادالدین طبری و نیز فرزندش حیدره را برشمرد (عمادالدین طبری، همانجا؛ یاقوت، 15 / 258؛ ابننجار، همانجا؛ ذهبی، المختصر، 178). بنابر تصریح منابع، وی زیدی مذهب بود، (سمعانی، 8 / 374؛ ابن ابی الرجال، 3 / 197- 198)، چنانکه سمعانی (همانجا) او را شیخ و پیشوای زیدیه خوانده است و ابن عساکر ( تاریخ، همانجا) به نقل از ابن هرّاس دمشقی آورده که ابوالبرکات بر قول به قدر و خلق قرآن تصریح داشته است. همچنین بر پایۀ حکایتی که ابن جوزی (همانجا) نقل کرده، ابوالبرکات نسبت به عایشه بیاعتقاد بوده است. در حالی که ابوطاهر سلفی که درکوفه با ابوالبرکات دیدار کرده و از وی بهره برده است، یادآور میشود که وی نسبت به یاران پیامبر (ص) حسن نظر داشت و کسانی را که از برخی از آنان تبری میجستند، دشمن میداشت (ابننجار، 5 / 12). ابوالغنائم نرسی نیز ضمن جارودی خواندن وی قول غریبی از او نقل کرده است (نک : ابن جوزی، همانجا). ابوالبرکات مفتی کوفه بود و در عین زیدی بودن، به نقل سمعانی (6 / 366) از خوی وی، بر مذهب ابوحنیفه فتوا میداد (نیز نک : ابنعساکر، همانجا). اینکه ابوطاهر سلفی متذکر شده (نک : ابن نجار، همانجا) که ابوالبرکات بر مذهب زیدی فتوا میداد، باتوجه به رابطۀ مذهب زیدی با فقه حنفی در آن دوره شایان تأمل است. به هر روی برخی چون تمیمی در الطبقات السنیه (ص 600) و ابن قطلوبغا در تاج التراجم (ص 48) وی را در شمار حنفیان آوردهاند. ابوالبرکات زهد پیشه بود و به اندک قناعت میکرد (ابنجوزی، یاقوت، همانجاها). وی در کوفه درگذشت. جمع کثیری (ح 000‘30 تن) پیکرش را تشییع کردند و در گورستان علویان به خاک سپردند (ابن عساکر، همان، 12 / 695؛ ابن انباری، 281). از ابوالبرکات دو فرزند به نامهای ابوالحسن علی و ابوالمناقب حیدره (د 563 ق) باز ماند که هر دو از عالمان کوفه بودند و سمعانی از آن دو در همین شهر حدیث شنیده است (نک : 8 / 374؛ ابن نقطه، 3 / 102). گرچه گفته شده که ابوالبرکات تألیفاتی در نحو و غیر آن داشته (ابنجوزی، همانجا؛ ابن حجر، 4 / 281)، اما در منابع تنها از یک اثر وی با نام شرح اللمع یاد شده که شرحی است بر کتاب ابنجنی و نسخههایی از آن در کتابخانههای ظاهریۀ دمشق و آصف افندی ترکیه نگهداری میشود (ظاهریه، 338- 339؛ GAL, S, I / 192).
ابن ابی الرجال، احمد، مطلع البدور، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ابن انباری، عبدالرحمن بن محمد، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، 1959 م؛ ابنجوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1358 ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1330 ق؛ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛ همو، معجم الشیوخ، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، به کوشش محمد حسن طالقانی، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ ابن قطلوبغا قاسم، تاج، التراجم، بغداد، 1962 م؛ ابن نجار، محمد بن محمود، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، 1406 ق / 1986 م؛ ابن نقطه، محمد بن عبدالغنی، تکلمة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، 1410 ق / 1989 م؛ تمیمی، تقیالدین بن عبدالقادر، الطبقات السنیة، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1382 ق / 1962 م؛ ظاهریه، خطی (نحو)؛ عمادالدین طبری، محمد بن ابیالقاسم، بشارة المصطفی، نجف، 1383 ق / 1963 م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم قاهره، 1371 ق / 1952 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:
GAL, S.
حسن انصاری
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید