ابو برزه اسلمی

اَبوبَرْزۀ اَسْلَمی، نَضلة بن عبداللـه بن حارث (د 64 ق / 684 م)، صحابی. ابن سعد (4 / 298، 7 / 366) به نقل از فرزند ابوبرزه، نام وی را عبداللـه بن نضلة، و خلیفة بن خیاط (1 / 241، 2 / 829)، نضلة بن عبداللـه ثبت کرده است، اما بیشتر منابع بر نضلة بن عُبَید اتفاق دارند (بخاری، 1 / 157، 166؛ ابوزرعه، 1 / 477)، گرچه صورتهای دیگری نیز از نام وی در دست است (نک‍ : ابن‌اثیر، اسدالغابة، 5 / 146-147؛ ذهبی، تاریخ، 2 / 328؛ عبدالغنی، 1 / 167). 
به گفتۀ نووی (2 / 180) وی پیش از اسلام، نضلة بن نیار (نیار= شیطان) نام داشت: پیامبر (ص) او را نضلة بن عبداللـه خواند (نیز نک‍ : ابن حجر، 6 / 237). در کنیۀ او اختلافی نیست، تنها طوسی وی را ذیل اصحاب پیامبر (ص)، ابوبرده (ص 30) و ذیل یاران علی (ع)، ابوبَرزه خوانده است (ص 60) که به نظر می‌رسد، سهوی رخ نموده باشد. نووی معتقد است که در میان صحابۀ پیامبر (ص) تنها وی مکنی به ابوبرزه بوده است (2 / 179). 
وی از شمار صحابه‌ای است که در فتح مکه (ابن‌سعد، 4 / 298؛ ابن حجر، همانجا)، غزوه‌های حنین و خیبر (همانجا؛ ابن اثیر، اسدالغابة، 5 / 19) و چند غزوۀ دیگر در کنار پیامبر (ص) بود. شمار غزوه‌های او را 6 یا 7 (احمد بن حنبل، مسند، 4 / 423؛ بخاری، 1 / 158) یا 9 غزوه (مزی، 9 / 9) ذکر کرده‌اند. بنابر نقل خود وی، وقتی پیامبر در غزوۀ احد آسیب دید، به مراقبت از آن حضرت برخاست و پیامبر پس از بهبود در حق او دعا فرمود (ابونعیم، 2 / 39). در روز فتح مکه که پیامبر همۀ ساکنان مکه را امان داد، فرمود ابن خَطَل را حتی اگر به پردۀ کعبه جنگ زده باشد، بکشند، زیرا او مرتد شده و مسلمانی را کشته بود و افزون بر این، دو کنیزش پیامبر را هجو کرده بودند (بلاذری، 1 / 360). پس ابوبرزه او را که به پردۀ کعبه آویخته بود، گرفت و بین رکن و مقام گردن زد (واقدی، 2 / 859؛ ابن سعد، 4 / 299؛ احمد بن حنبل، العلل، 1 / 359)، اما بنابر بیشتر منابع، سعید بن حُرَیث مخزومی در قتل ابن خطل با او همکاری داشته است (ابن هشام، 4 / 868؛ طبری، 3 / 60؛ ابن اثیر، الکامل، 2 / 249). 
به گفتۀ طبری (4 / 111) در 20 ق در نبرد عین شمس (شهری در مصر) که عمرو بن العاص در آنجا با مقوقس روبه‌رو شد، گروهی از مسلمانان ترسیدند و سستی ورزیدند، پس عمرو از صحابۀ حاضر در لشکر یاری جست و آنان از جمله ابوبرزه قدم پیش نهادند و سبب نیرو گرفتن و پیروزی مسلمانان شدند (نیز نک‍ : ابن‌اثیر، همان، 2 / 565). او در 29 ق در لشکرکشی عبداللـه بن عامر به اصطخر، دارابجرد، جور (اردشیر خره) فرماندهی جناح راست را برعهده داشت که منتهی به فتح این مناطق شد. همچنین وی در ساه 000‘50 نفری مسلمانان به فرماندهی ربیع بن زیاد که موفق به فتح بلخ و قهستان شدند (51 ق)، حضور داشت (همان، 3 / 101، 489؛ ابن خلدون، 3 (1) / 30). 
ابوبرزه از یاران علی (ع) بود (برقی، 3؛ طوسی، همانجا). برقی (همانجا) وی را در ردیف سلمان، مقداد، ابوذر و عمار ذکر کرده است. او در جنگهای جمل، صفین و نهروان در کنار علی (ع) بود (ابونعیم، همانجا؛ ابن‌اثیر، اسدالغابة، 5 / 19). از دیگر نکات برجستۀ زندگی وی اعتراض او به یزید پس از شهادت حسین بن علی (ع) است (طبری، 5 / 390؛ ابن اثیر، همن، 5 / 20، الکامل، 4 / 85). 
ابوبرزه روایاتی از پیامبر (ص) نقل کرده است. احمد بن حنبل در مسند (4 / 419-426)، به روایت از وی 49 حدیث نقل کرده است. از میان راویان او، می‌توان فرزندش مغیره، ابوالمنهال سیار بن سلامه، ابوالوازع، عبداللـه بن مطرف و ازرق بن قیس را نام برد (همانجا). همچنین روایت ابوبرزه از امام حسن (ع) مورد توجه محدثان امامی، چون کلینی (6 / 17) قرار گرفته است (نیز نک‍ : خوئی، 21 / 43). 
ابوبرزه پس از رحلت پیامر با خانوادۀ خود از مدینه به بصره آمد و در آن شهر ساکن شد و سرانجام در سفر جهاد به خراسان در مرو درگذشت (ابن سعد، 366؛ ابن قتیبه، 336). ابن حیان (ص 38) محل وفاتش را در بیابانی بین سجستان و هرات، و حاکم (نک‍ : خلیفۀ نیشابوری، 10) در نیشابور ذکـر کرده است (نیز نک‍ : ابن قیسرانی، 2 / 534؛ ذهبی، سیر، 3 / 43). 

مآخذ

ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ همو، الکامل؛ ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش م. فلایشهامر، قاهره، 1379 ق / 1959 م؛ ابن حجر، احمد بن علی، الاصابة، کلکته، 1853 م؛ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ، بیروت، 1957 م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر؛ ابن قتیبه، عبداللـه بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1388 ق / 1969 م؛ ابن قیسرانی، محمد بن طاهر، الجمع بین کتابی الکلاباذی و الاصبهانی، حیدرآباد دکن، 1323 ق؛ ابن هشام، عبدالملک، سیرة النبی، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1972 م؛ ابوزرعۀ دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ، دمشق، 1400 ق / 1980 م؛ ابونعیم، احمد بن عبداللـه، ذکر اخبار اصبهان، لیدن، 1934 م؛ احمد بن حنبل، العلل، آنکارا، 1963 م؛ همو، مسند، بیروت، دارصادر؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الصغیر، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ برقی، احمد بن ابی عبداللـه، رجال، تهران، 1342 ش؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، قاهره، 1959 م؛ خلیفة بن خیاط، الطبقات، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1966 م؛ خلیفۀ نیشابوری، احمد بن محمد، ترجمه و تلخیص تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری، به کوشش بهمن کریمی، تهران، 1339 ش؛ خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال حدیث، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، قاهره، 1368 ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ عبدالغنی مقدسی، الکمال فی معرفة الرجال، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1362 ش؛ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تحفة الاشراف، بمبئی، 1397 ق؛ نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة؛ واقدی، محمد بن عمرو، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، 1404 ق / 1984 م. 

محسن سیّدی