ابن یونس، ابوالمظفر

اِبْنِ یونُس، ابوالمظفر جلال‌الدین عبیداللـه بن یونس بن احمد بن عبیداللـه بن هبةاللـه بغدادی ازجی (د 17 صفر 593 ق / 10 ژانویۀ 1197 م)، فقیه حنبلی و وزیر الناصرلدین اللـه عباسی. وی در بغداد به دنیا آمد و همانجا درگذشت (هندوشاه، 327). پدرش عهده‌دار ادارۀ امور مادر الناصر بود (ابن‌رجب، 1 / 392). قرآن و فقه را از ابوحکیم ابراهیم بن دینار نهروانی، اصول و کلام را از ابوفرج صدقة ابن‌حسین بن حداد، حدیث را از ابوالعباس احمد بن محمد، ابوالوقت عبدالاول، ابوالقاسم بن نصر بن نصر عُکْبَری، ابوبکر محمد بن عبداللـه زاغونی، ابومنصور مسعود بن عبدالواحد و دیگران فرا گرفت. سپس به همدان رفت و در آنجا نیز نزد ابوالعلاء عطار قرآن و حدیث آموخت (ابن‌نجار، 2 / 169- 170). وی با علم فرایض (تقسیم ارث) و حساب و هندسه و جبر و مقابله نیز آشنایی داشت (همانجا؛ ابوشامه، 12؛ ابن‌رجب، 1 / 395). ابوالحسن قطیعی و ابن‌دلف از او روایت کرده‌اند (ابن‌نجار، 2 / 171؛ ابن‌رجب، 1 / 392). 
ابن‌یونس بعد از بازگشت به بغداد، در آغاز کار (575 ق) با اینکه ابوالحسن علی بن احمد دامغانی قاضی القضاة از پذیرفتن او به عنوان شاهد رسمی اکراه داشت، با شفاعت و وساطت مجدالدین پسر استاد الدار، یکی از شهود رسمی و از عدول مجلس قضات شد (ابن‌نجار، 2 / 170؛ ابن‌طقطقی، 435؛ هندوشاه، همانجا) و پس از مرگ پدر، سمت وی، یعنی نظارت بر اجرای امور مادر خلیفه را به عهده گرفت. در رجب 582 صاحب دیوان شد و روز به روز بر مقامش افزوده می‌شد تا اینکه در شوال 583 به وزارت رسید (ابن‌نجار، همانجا؛ ابن‌اثیر، 11 / 562؛ زامباور، 10). بعد از نیل به این مقام، الناصر او را مأمور جنگ با طغرل بن ارسلان (حک‍ ‍573-590 ق) سلجوقی کرد. وی در 583 ق / 1187 م از بغداد خارج شد (حسینی، 177) و در اوایل 584ق به سوی همدان حرکت کرد (ابن‌نجار، همانجا؛ ابن‌اثیر، 12 / 24). در نبردی که در ربیع‌الاول آن سال در نزدیکی همدان میان دو سپاه درگرفت، بغدادیان شکست خوردند و رو به گریز نهادند و وزیر به اسارت سپاه طغرل درآمد (همو، 12 / 24-25؛ ابوحامد، 87) او را به همدان بردند و پس از چند ماه اسارت در آنجا، به آذربایجان منتقل شد و سرانجام اجازۀ مراجعت به موصل گرفت و در رمضان 584 از آنجا نهانی وارد بغداد شد و در خانۀ خود مخفی گشت (ابن‌نجار، 2 / 170-171؛ هندوشاه، 328؛ ذهبی، المختصر، 230). بعد از آنکه الناصر از ورود ابن‌یونس به بغداد آگاه شد، او را فراخواند (585 ق) و کار دیوان و خزانه را به او سپرد و در حقیقت نیابت وزارت به او واگذار شد. ابن‌یونس پس از چندی از این مقام معزول شد، ولی به زودی در 587 ق استادالدار گردید. در رمضان 590 ابن‌قصاب وزارت یافت و ابن‌یونس را از کارها برکنار کرد و او را به بند کشید (هندوشاه، 329؛ ابن‌نجار، 2 / 171). ابن‌یونس تا مرگ ابن‌قصاب (592 ق / 1196 م) در خانۀ وی زندانی و تحت نظر بود و بعد از مرگ او همچنان در زندان بود تا درگذشت و در سرداب دارالخلافه به خاک سپرده شد (همو، 2 / 171، 172؛ ابوشامه، همانجا؛ ذهبی، سیر، 21 / 300). 
ابن‌یونس مردی باهوش، خوش فهم و فاضل بود، ولی در ایام وزارتش سیرت ستوده و طریق پسندیده در پیش نگرفت (ابن‌نجار، 2 / 171). یکی از کارهای ناپسند او ویران کردن خانۀ شیخ عبدالقادر گیلانی و نبش قبر او و سرگردان ساختن فرزندانش بود (ابوشامه، همانجا). وی کتابی دربارۀ اصول دین (ابن‌نجار، ابن‌رجب، همانجاها) نوشت که آن را در خانه‌اش برای فقها و علما تدریس می‌کرد، ولی تدریس تمام آن برایش ممکن نشد. از آثار دیگر منسوب به او کتابی دربارۀ اوهام ابوالخطاب کلوذانی در باب فرایض و وصایا را می‌توان نام برد (ابن‌رجب، همانجا). 

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌رجب، عبدالرحمن بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1372 ق / 1952 م؛ ابن‌طقطقی، محمد بن علی، الفخری، پاریس، 1894 م؛ ابن‌نجار، محمد بن محمود، ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر فرح، بیروت، دارالکتب العلمیة؛ ابوحامد، محمد بن ابراهیم، «ذیل سلجوقنامه»، سلجوقنامۀ ظهیرالدین نیشابوری، تهران، 1332 ش؛ ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، الذیل علی الروضتین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ حسینی، ناصر بن علی، اخبار الدولة السلجوقیة، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات، به کوشش زکی محمد حسن بک و حسن احمد محمود، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ هندوشاه بن سنجر، تجارب‌السلف، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1313 ش. 

ابوالحسن دیانت