ابن هذیل، علی

اِبْنِ هُذَیْل، علی بن عبدالرحمن بن هذیل فزاری اندلسی، ادیب و نویسندۀ سدۀ 8 ق / 14 م. آنچه دربارۀ ابن‌هذیل می‌دانیم از دوران حکومت محمد پنجم، ابن‌یوسف بن اسماعیل نصری، معروف به الغنی باللـه (755-760 و 763-793 ق) آغاز می‌شود و البته اگر کتابهای وی به دست ما نمی‌رسید، شاید این اندک اطلاع را نیز از او نمی‌داشتیم، چنانکه حتی ابن‌خطیب که خود در دربار محمد پنجم بوده است، در تألیف مشهور خود الاحاطة نامی از او نبرده است و این مسأله شاید بتواند نشانی از خردسالی وی در آن زمان باشد (سارتن، III / 1635؛ کولن، 335). محمد پنجم همانند دیگر سلاطین بنی نصر درگیریهایی با شاهان عیسوی قشتاله داشته است. ازاین‌روی وی برای شورانیدن مردم بر دشمن از تألیف کتابی که روح جنگاوری را در ایشان برانگیزد، استقبال می‌کرده و ابن‌ هذیل با نوشتن تحفة الانفس، نقش خود را در این زمینه به خوبی ایفا کرده است (نک‍ : ابن‌هذیل، تحفة، 1). وی کتاب دیگری نیز برای محمد پنجم، با عنوان مقالات الادباء نوشته است (نک‍ : آثار). بعدها محمد هفتم، معروف به مستعین (حک‍ ‍797‍-810 ق) از او خواست تا کتاب دیگری دربارۀ جنگاوری بنویسد، اما این‌بار وی تنها به تلخیص اثر پیشین خود، تحفة، پرداخت و آن را حلیة الفرسان نامید (EI2). از این زمان به بعد هیچ‌گونه اطلاعی از او در دست نداریم. 
ابن‌هذیل در مقام یک ادیب با آثار شرق اسلامی و همچنین حکمت یونان آشنا بوده و در جای جای کتب خود، برای تأیید گفته‌های خویش به سخنان بزرگان استشهاد کرده است. در این میان می‌توان از افرادی چون متنبی، عنتره، بحتری، ابن نُباته و نیز بقراط، افلاطون و ارسطو نام برد (ابن‌هذیل، تحفة، 58، 61، جم‍‍ ، عین، 13، 138، جم‍‌ ). استفادۀ او از کتابهای قدما که عناوین برخی از آنها را خود در آغاز تحفة یاد کرده است و همچنین آثاری همچون کامل مبرد و عیون المعارف (شاید: فنون المعارف) مسعودی، که در جاهایی از کتابهایش، از آنها بهره برده است، چیره‌دستی او را در علم و ادب نشان می‌دهد (نک‍ : همو، تحفة، 3 / 23، عین، 160). ابن‌هذیل همچنین در حدیث، دستی قوی داشته و در کتاب عین الادب ــ بـه‌ویژه در بخـش نخسـت آن ــ علاوه بر شعر و حکمت، توانایی‌اش در حدیث نیز آشکار است. با در نظر گرفتن تمامی اوصافی که گذشت و با مدد گرفتن از متن کتابهایش همچون تحفة و عین الادب، زبردستی او را می‌توان در جمع‌آوری، کنار هم قرار دادن، استفادۀ بجا و به عبارتی فراهم‌آوری نکات و ظرایف ادب و علوم دیگر چون حدیث دانست. 

آثـار

الف ـ چاپی

1. تحفة الانفس و شعار سکّان الاندلس. وی در این اثر که بسیار مورد توجه محققان قرار گرفته است، به آیات و روایات متعدد در باب جنگ و جنگاوری استشهاد کرده است. این کتاب توسط لویی مرسیه در پاریس (1936 م) به چاپ رسیده و ترجمۀ فرانسوی آن توسط همو در همان سال منتشر شده است؛ 2. حلیة الفرسان و شعار الشجعان. متن عربی این کتاب را نیز مرسیه در پاریس (1922 م) به چاپ رساند و ترجمۀ فرانسوی آن را با حواشی و ضمایم در 1924 م منتشر کرد. همچنین محمد عبدالغنی حسن در قاهره (1951 م) بار دیگر این کتاب را به چاپ رسانید. شایان ذکر است که ریتر (ص 116) و کولن (ص 336) تألیف این اثر را در دورۀ محمد ششم (761-763 ق) دانسته‌اند که به دلایلی که خواهد آمد، صحیح نمی‌نماید: ابن‌هذیل در عین الادب، نام کتابهای پیشین خود را آورده است و در آن میان نام تحفة به چشم می‌خورد، حال آنکه هیچ اشارتی به حلیة نشده است؛ از سوی دیگر براساس آنچه در برنامج قصیری آمده است، کتاب تحفة در دورۀ دوم حکومت الغنی باللـه، محمد پنجم نوشته شده است (نک‍ : مرسیه، «ج»)؛ به این ترتیب حلیة نمی‌تواند پیش از این تاریخ تألیف شده باشد و زمان تألیف آن در دورۀ حکومت محمد هفتم، مستعین (797-810 ق / 1394-1407 م) خواهد بود. مرسیه نیز تاریخ اخیر را پذیرفته است (ص «ب»)؛ 3. تذکرة من اتّقی. ابن‌هذیل در عین الادب (ص 222) از این اثر خود یاد کرده و زرکلی آن را از آثار چاپی او شمرده است (4 / 299)؛ 4. عین الادب و السیاسة وزین الحسب والریاسة، که بار نخست در مصر (1302 ق / 1884 م) منتشر گردید و چاپ مجدد آن در بیروت (1405 ق / 1985 م) صورت گرفت؛ 5. الفوائد المسطرة فی علم البیطرة، که در مادرید (1935 م) به چاپ رسید. زرکلی با توجه به موضوع این اثر در انتساب آن به ابن‌هذیل تردید کرده و گفته است: شاید این کتاب تألیف ابن‌هذیل طبیب باشد. 

ب ـ خطی

مقالات الادباء و مناظرات النجباء. این اثر که ابن‌هذیل آن را به نام الغنی باللـه تألیف کرده، مشتمل است بر حکایات و امثال و اشعار، و نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا (ریو، شم‍ ‍1144) موجود است. 
شایان ذکر است که ابن‌هذیل در کتاب عین الادب به اثری با نام کمال البغیة والنبل اشاره دارد که باتوجه به آنچه از این اثر نقل کرده، شاید بتوان گفت که موضوع آن ادب بوده است (ص 106، 125 به بعد). از این کتاب اکنون نشانی در دست نیست. 
از شعر ابن‌هذیل تنها 2 بیت که توسط مقری (4 / 19) نقل شده، به ما رسیده است. 

مآخذ: ابن هذیل، علی بن عبدالرحمن، تحفة الانفس، به کوشش لویی مرسیه، پاریس، 1936 م؛ همو، عین الادب و السیاسة، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ زرکلی، اعلام؛ مرسیه، لویی، مقدمه بر تحفة (نک‍ : هم‍ ، ابن‌هذیل)؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، بیروت، 1968 م؛ نیز:

Colin, G. S., «Un Nouveau traité grenadin d’hippologie», Islamica, Leipzig, 1934; EI2; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Monuscripts in the British Museum, London, 1894; Ritter, H., «La Parure des cavaliers und die Literatur über die ritterlichen Künste», Der Islam, 1929; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1948. 

فرامرز حاج منوچهری