ابن هائم

اِبْنِ هائِم، ابوالعباس شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عماد بن علی مقدسی (753 یا 756-815 ق / 1352 یا 1355-1412 م)، ریاضی‌دان، فقیه، نحوی و ادیب مصری. سبب شهرت وی به مقدسی، اقامت طولانی او در بیت‌المقدس بوده است (ابن قاضی شهبه، 3 / 17). وی در قاهره زاده شد و مراحل نخست پرورش خود را در همان دیار گذراند و از کسانی چون تقی‌الدین ابن‌حاتم، جمال‌الدین اسیوطی، زین‌الدین عراقی و علی بن عبدالصمد جلایری مالکی علم آموخت. در فراگیری فقه و ادبیات عرب بسیار کوشید و به‌ویژه در باب مواریث متبحر گردید (سخاوی، 2 / 157؛ شوکانی، 1 / 117؛ طوقان، 439-440). او را در علوم دیگر نیز صاحب نظر دانسته‌اند (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ ابن تغری بردی، 14 / 121). 
زمانی که کار تدریس در مدرسۀ صلاحیۀ بیت‌المقدس به زین‌الدین ابوبکر قِمَنی واگذار شد، وی ابن‌هائم را به عنوان نایب خویش برگزید و او را به قدس فرا خواند. نیابت ابن‌هائم تا حدود سال 810 ق ادامه داشت و ظاهراً پس از این تاریخ به‌طور مستقل به تدریس پرداخت. در 814 ق امیر نوروز حافظی حاکم شام، شیخ شمس‌الدین هروی را به جای ابن‌هائم به این مقام برگزید، اما ابن‌هائم با برخورداری از پشتیبانی مردم شهر توانست در این منصب با هروی شریک شود (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ ابن‌حجر، 7 / 81؛ مجیرالدین، 2 / 110-111؛ ابن‌عماد، 7 / 109). 
ابن‌هائم در بیشتر تألیفات ریاضی خود از آثار سنان حاسب (از ریاضی‌دانان سدۀ 3 ق) استفاده می‌جست و خود بارها از این نکته یاد کرده است (دفاع، 191). 
ابن‌حجر و ابن‌حمزۀ مغربی در شمار شاگردان ابن‌هائم بوده‌اند و ابن‌حمزه در نظرات خویش در علم اعداد از وی بهره‌ور شده است (طوقان، 470؛ ابن‌عماد، همانجا). وی در دیانت استوار و به امر به معروف و نهی از منکر پای‌بند بود و کلامش بر دلها می‌نشست (ابن قاضی شهبه، 3 / 18). 
ابن‌هائمدر بیت‌المقدس درگذشت و در گورستان «مأمن اللـه» در همان شهر دفن شد (همانجا؛ مقریزی، 4(1) / 254؛ مجیرالدین، همانجا؛ طوقان، 439). ابن‌هائم فرزندی به نام محب‌الدین داشت که از نوادر روزگار بود، اما پیش از پدر در رجب 800 درگذشت (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ مجیرالدین، 2 / 111). 

آثار چاپی

از ابن‌هائم دو اثر زیر به چاپ رسیده است: 1. جدول المیراث، در احکام تقسیم ارث (قاهره، 1972 م)؛ 2. اللمع فی الحساب (بولاق، 1241 ق / 1826 م). 

آثار خطی

آثار چاپ نشدۀ وی بدین قرار است: 

الف ـ در ریاضیات و جبر

1. تحفة الحُسّاب، که نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است (نک‍ : GAL, S, II / 155)؛ 2. الحاوی فی الحساب، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، خطی، 1 / 274) و آمبروزیانا ( آمبروزیانا، 1 / 98) موجود است؛ 3. الدر الثمین فی شرح ارجوزة ابن الیاسمین. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 1 / 304؛ خدیویه، 5 / 212)، ازهریه (ازهریه، 6 / 168)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 56-57)، استانبول (کوپریلی، 1 / 481؛ TS, III / 731-732)، پاریس، آصفیه و کتابخانۀ اسکوریال (نک‍ : GAL, I / 621; GAL, S, I / 858) موجود است (نک‍ : مجلة معهد المخطوطات، 18(1) / 27)؛ 4. رسالة فی علم الحساب، که نسخه‌ای از آن در دانشگاه کلمبیا (بخیت، 3 / 124) موجود است؛ 5. شرح المرشد فی الحساب، نسخه‌ای ناقص از آن در موصل (احمد، 3 / 181) موجود است؛ 6. الضوابط الحسان فیما یتقوم به اللسان، که نسخه‌ای از آن در سوهاج موجود است (سید، فهرس، 1 / 391)؛ 7. غایة السول فی اقرار بالدین المجهول. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (خدیویه، 5 / 212، 7 / 54)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 29، مجامیع، 2 / 181)، بانکیپور (مولوی عبدالحمید، 1 / 96) و چستربیتی ( آربری، V / 136) موجود است؛ 8. مجموعة جبر و مقابلة. نسخه‌ای از آن در آصفیه موجود است (نک‍ : GAL, S, II / 155)؛ 9. مختصر وجیز فی علم الحساب. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (خدیویه، 9 / 150، 215) و برلین موجود است (GAL, S، همانجا)؛ 10. مرشد الطالب الی اسنی المطالب، در علم حساب. نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ملک (ملک، 6 / 404، 415)، موصل (احمد، 3 / 176)، دارالکتب قاهره (سید، خطی، 3 / 47)، ازهریه (ازهریه، 6 / 154-155)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 39-40، مجامیع، 2 / 180)، منچستر (مینگانا، 563-565)، بیرمنگام (هاپوود، IV / 175)، برلین ( آلوارت، V / 335)، لایپزیک (فولرس، 267, 315, 317)، نیز در اسکندریه، بیروت و دانشگاه پرینستون موجود است (GAL, II / 153; GAL, S, II / 154)؛ 11. المعرفة فی علم الحساب. نسخه‌هایی از آن در ازهریه (ازهریه، 6 / 155)، دارالکتب قاهره (خدیویه، 5 / 190)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 41-44)، برلین ( آلوارت، V / 339)، آمبروزیانا ( آمبروزیانا، همانجا) و چند نسخه در بریل، فلورانس، لاورنزیانا و رامپور موجود است (نک‍ : GAL, S, II / 155)؛ 12. المقنع فی الجبر و المقابلة، قصیده‌ای است لامیه در بحر طویل (سخاوی، 2 / 157)، شامل 59 بیت که نسخه‌هایی از آن در ظاهریه (ظاهریه، همان، 66) و چستربیتی ( آربری، IV / 33) نگهداری می‌شود. خود ابن‌هائم شرحی با عنوان الممتع فی شرح المقنع بر این قصیده نوشته که نسخه‌هایی از آن در ازهریه (ازهریه، 6 / 173)، مدینه (کحاله، 90)، ظاهریه (ظاهریه، همان، 67)، چستربیتی ( آربری، IV / 46) و اردن (بخیت، همانجا) موجود است. مؤلف خود، این شرح را با عنوان المسرع مختصر کرده است که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ملک (ملک، 6 / 415)، دارالکتب قاهره (سید، همان، 3 / 59)، ازهریه (ازهریه، 6 / 172)، ظاهریه (ظاهریه، همان، 65-66، مجامیع، 1 / 24)، برلین ( آلوارت، V / 342) و اردن (بخیت، همانجا) نگهداری می‌شود؛ 13. نزهة الاحباب فی تعریف الحساب یا نزهة النظار فی علم (قلم) الغبار. این کتاب خلاصۀ مرشد الطالب است و نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ سپهسالار (دانش‌پژوه، 5 / 709-710)، کتابخانۀ ملک (ملک، 6 / 384)، اوقاف بغداد (طلس، 251)، موصل (احمد، 7 / 292)، ازهریه (ازهریه، 6 / 142، 156)، دارالکتب قاهره (خدیویه، 5 / 191، 7(1) / 274)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 47-54، مجامیع، 2 / 182)، برلین ( آلوارت، V / 336)، لیدن (ویتکام، III / 247) و وین (لوبنشتاین، 168-169) موجود است؛ 14. الوسیلة، در علم حساب که مختصری از کتاب المعونة فی علم الحساب خود اوست. نسخه‌هایی از آن در ازهریه (ازهریه، 6 / 158)، دارالکتب قاهره (خدیویه، 5 / 192)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، 54-55)، برلین ( آلوارت، V / 340)، چستربیتی ( آربری، II / 48) و پاریس (بلوشه، 5) موجود است؛ 15. رسالة فی اسطرلاب. نسخه‌ای از آن در دانشگاه کلمبیا، مجموعۀ پلمبتون موجود است (نک‍ : بخیت، همانجا). 

ب ـ در فقه و فرائض (علم تقسیم ارث)

 1. ابراز الخفایا فی فن الوصایا. نسخه‌ای از آن در چستربیتی ( آربری، V / 135) موجود است؛ 2. التحفة القدسیة فی اختصار الرحبیة، رساله‌ای منظوم در تقسیم ارث که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 1 / 138)، ظاهریه (ظاهریه، مجامیع، 1 / 230، 2 / 180)، چستربیتی ( آربری، II / 76) و گوتا (پرچ، II / 325) موجود است؛ 3. ترغیب الرائض فی علم الفرائض. نسخه‌هایی از آن در بیرمنگام (هاپوود، IV / 176)، لیدن (هوتسما، 91)، برلین ( آلوارت، IV / 203) و پرینستون (حتی، 558) موجود است؛ 4. شرح الکفایة فی الفرائض. نسخه‌ای از آن در گوتا (پرچ، II / 327) موجود است؛ 5. فائدة مفیدة، کتابی است در بیان بعضی از فروع ارث و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 2 / 159) موجود است؛ 6. الفصول المهمة فی علم میراث الامة، که آن را زکریا بن محمد انصاری و سبط ماردینی شرح کرده‌اند (حاجی خلیفه، 2 / 1265-1266؛ آلوارت، IV / 203-205). نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 2 / 182) موجود است؛ 7. کتاب فی الفرائض. نسخه‌ای از آن در خزانۀ سعید دیوه‌جی موجود است (نک‍ : مجلة معهد المخطوطات، 9(2) / 205)؛ 8. کفایة الحفاظ فی علم الفرائض. این کتاب منظومه‌ای است در 096‘1 بیت، در تقسیم ارث که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 2 / 261)، منچستر (مینگانا، 315)، گوتا (پرچ، II / 326) و تونس موجود است (نک‍ : مجلة معهد المخطوطات، 18(1) / 11). 9. نزهة النفوس فی بیان حکم التعامل بالفلوس. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 3 / 159) موجود است. 

ج ـ در ادب و نحو

 1. تحفة الطلاب. این کتاب روایت منظوم قواعد الاعراب ابن‌هشام است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ صبیحیه (حجی، 339) و دانشگاه ییل (نموی، 25) موجود است. در فهرست کتابخانۀ مرکزی تهران (مرکزی، 8 / 7) به کتابی در نحو اشاره شده که احتمال دارد همان تحفة الطلاب باشد؛ 2. مقاصد الاعراب. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است (GAL, S، همانجا). از آنجا که نسخه‌ای از این کتاب با نام مقاصد الاعراب او تحفة الطلاب در کتابخانۀ ملی (ملی، 10 / 169) موجود است، به نظر می‌رسد دو کتاب اخیر یکی باشند. 

د ـ در سایر علوم

 1. تعالیق علی الخصائص النبویة. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیه (منجد، 26) موجود است؛ 2. التبیان فی تفسیر غریب القرآن. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، 1 / 124) موجود است. 
افزون بر اینها سخاوی (2 / 157، 158) کتابهای دیگری نیز به او نسبت داده است، ازجمله: 1. العجالة فی حکم استحقاق الفقهاء ایام البطالة؛ 2. المغرب عن استحباب رکعتین قبل المغرب؛ 3. جزء فی صیام‌ست شوال؛ 4. التحریر لدلالة نجاسة الخنزیر؛ 5. رفع الملام عن القائل باستحباب القیام؛ 6. اللمع فی الحث علی اجتناب البداع؛ 7. تحقیق المنقول و المعقول فی نفی الحکم الشرعی عن الافعال قبل بعثة الرسول؛ 8. مختصر اللمع للشیخ ابی اسحاق؛ 9. القصیدة المیمیة، در 350 بیت در بحر بسیط؛ 10. خلاصة الخلاصة فی النحو؛ 11. العقد النضید فی تحقیق کلمة التوحید؛ 12. تحریر القواعد العلائیة و تمهید المسالک الفقهیة؛ 13. البحر العجاج فی شرح المنهاج. 

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، انباءالغمر، حیدرآباد دکن، 1394 ق / 1974 م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، 1407 ق / 987 م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، بغداد، 1396 ق / 1976 م؛ ازهریه، خطی؛ بخیت، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، عمان، 1406 ق / 1986 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، کویت، 1406 ق / 1985 م؛ خدیویه، فهرست؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، 1356 ش؛ دفاع، علی عبداللـه، تاریخ الریاضیات عندالعرب و المسلمین، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354 ق؛ سید، خطی؛ همو، فهرس مخطوطات المصورة، قاهره، 1954 م؛ شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، بیروت، 1348 ق؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق / 1953 م؛ طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛ ظاهریه، خطی؛ کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393 ق / 1973 م؛ کوپریلی، خطی؛ مجلة معهد المخطوطات العربیة، جامعة الدول العربیة، ج 9، 1383 ق / 1963 م، ج 18، 1392 ق / 1972 م؛ مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، عمّان، 1973 م؛ مرکزی، خطی؛ مقریزی، احمد بن علی، السلوک، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1972 م؛ ملک، خطی؛ ملی، خطی؛ منجد، صلاح‌الدین، المخطوطات العربیة فی فلسطین، بیروت، 1982 م؛ مولوی عبدالحمید، مفتاح الکنوز الخفیة، پانته، 1918 م؛ نیز: 

Ahlward; Ambrosiana; Arberry; Blochet; GAL; GAL, S; Hitti, ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938; Hopwood, D., Catalog of the Mingana Collevtion of Manuscripts, Birmingham, 1963; Houtsma, M. Th., Catalogue d'une collection de manuscripts arabes et turcs, Leiden, 1886; Loebenstein, Helene, Katalog der arabischen Handschriften der österreichischen Nationalbibliothek, Wien, 1970; Mingana, A., Catalogue of the Arabic Manuscripts, Manchester, 1934; Nemoy, Leon, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven, 1956; pertsch; TS; Vollers, V., Islamischen christlich-orientalischen jüdischen und samaritanischen Handschriften, Leipzig, 1975; Witkam, J. J., Catalogue of Arabic Manuscripts, Leiden, 1985. 

محسن ناجی نصرآبادی