ابن وهب، ابومحمد

اِبْنِ وَهْب، ابومحمد عبداللـه بن وهب بن مسلم فِهری قرشی (125-197 ق / 743-813 م)، فقیه و محدث مالکی مصر. انتساب او به فهر به سبب ولاء با این قبیله است (بخاری، 3(1) / 218). ولادت او را در 124 ق و وفاتش را در 196 یا 198 ق نیز نوشته‌اند (قاضی عیاض، ترتیب، 2 / 432؛ قس: ابن‌خلکان، 3 / 36). او در مصر چشم به جهان گشود و در حدود 17 سالگی به تحصیل علم پرداخت. در مدینه به خدمت مالک بن انس رسید و مدت 20 سال در صحبت وی بود و از او فقه آموخت. گفته‌اند وی نخستین‌بار (144 ق) در مراسم حج با مالک دیدار کرد (ابن‌عدی، 4 / 1520؛ ابواسحاق شیرازی، 150؛ قاضی عیاض، همان، 2 / 422). ابن‌وهب پیش از معاصر هموطن خود ابن‌قاسم (ﻫ م) عتقی نزد مالک تحصیل کرد و همین امر موجب تفاخر او بود (همان، 2 / 427). وی از محضر فقیهان دیگری چون لیث بن سعد و ابن دینار نیز فقه آموخت (ابواسحاق شیرازی، همانجا). علاوه بر روایت از استادن یاد شده، از محدثانی چون ابن‌جریح، ابن‌عیینه، ابن‌لهیعه، حمید بن زیاد، سفیان ثوری و عبدالرحمن بن زیاد افریقی نیز حدیث شنید (ذهبی، 9 / 223-224؛ ابن‌حجر، 6 / 71). از جملۀ کسانی که از او حدیث شنیده‌اند، می‌توان ابن‌مدینی، ابومصعب زهری، ابوصالح کاتب اللیث، ربیع بن سلیمان مرادی، سحنون بن سعید، عبدالرحمن بن مهدی. محمد بن عبداللـه بن عبدالحکم، یحیی بن عبداللـه بن بکیر، یحیی بن یحیی لیثی و برادرزاده‌اش احمد بن عبدالرحمن بن وهب را نام برد (ابن ابی حاتم، 2(2) / 189؛ قاضی عیاض، همان، 2 / 421؛ ذهبی، 9 / 224؛ ابن‌حجر، 6 / 71-72). از نظر اعتبار در نقل حدیث، رجال‌شناسانی چون ابن‌سعد (7 / 518)، عجلی (ص 283)، یحیی بن معین و ابوزرعه (ابن ابی حاتم، 2(2) / 190) او را ثقه دانسته‌اند، با اینهمه در منابع گاه از تساهل او در نقل سخن رفته است (نک‍ : بسوی، 2 / 183؛ ابن‌عدی، 4 / 1518). این در حالی است که تصریح شده، وی از نخستین کسانی بوده که بین «حدّثنی» و «حدّثنا» و بین «اخبرنا» و «حدّثنا» فرق می‌نهاده و در روایت نحوۀ اخذ خود از شیوخ را با دقت بیان می‌کرده است (نک‍ : ترمذی، 5 / 752؛ قاضی عیاض، همان، 2 / 430؛ قس: ابن ابی حاتم، 2(2) / 189). 
منابع بر کثیر الحدیث بودن او تأکید نموده و یادآور شده‌اند که وی 000‘100 حدیث روایت کرده بوده است (همانجا؛ ابن‌خلاد، 622؛ قاضی عیاض، همان، 2 / 424). بخش قابل توجهی از این احادیث هم‌اکنون در جای جای کتب گوناگون حدیث ضبط شده و شماری از آنها را می‌توان حتی در صحاح سته بازیافت (نک‍ : ابن‌حجر، 6 / 71). برخی از روایات وی نیز که جنبۀ تاریخی دارد، در منابع مهمی چون سیرۀ ابن‌هشام (1 / 6، جم‍‌ ) ــ که به‌طور مستقیم از او نقل کرده ــ ، فتوح مصر ابن‌عبدالحکم (ص 2، 3، جم‍‌ )، انساب الاشراف بلاذری (1 / 12، جم‍‌ )، تاریخ ابوزرعۀ دمشقی (1 / 146، جم‍‌ )، اخبار القضاة وکیع (1 / 143، جم‍‌ ) و منابع متأخرتر نقل شده است. 
ابن‌وهب در قرائت نیز دستی داشت و قرائت نافع را به طریق عرض از او فرا گرفته بود. ابوطاهر ابن‌سرح، اسماعیل بن ابی اویس و یونس بن عبدالاعلی علاوه بر حدیث، در قرائت نیز از او روایت کرده‌اند (ابن‌جزری، 1 / 463). 
در شرح احوال ابن‌وهب از زهد او بسیار گفت‌وگو شده و ابونعیم اصفهانی در حلیة الاولیاء فصلی را بدو اختصاص داده است. دربارۀ شدت زهد او گفته شده که چون قضای مصر از سوی خلیفه به وی پیشنهاد شد، از پذیرفتن آن سرباز زد و در توضیح علت امتناع خود، یادآور شد که عالمان با پیامبران و قضات با سلاطین محشور خواهند شد (نک‍ : ابونعیم، 8 / 324 به بعد؛ قاضی عیاض، همان، 2 / 431؛ ابن‌خلکان، 3 / 37). در داستانی که دربارۀ وفات او نقل کرده‌اند، مرگش را بر اثر شنیدن هول و هراس روز رستاخیز دانسته‌اند (همانجاها). 
ابن‌وهب در 72 سالگی در مصر از دنیا رفت و عبّاد، والی مصر، بر پیکر او نماز خواند (قاضی عیاض، همان، 2 / 432). ابن‌خلکان (3 / 36) از قول قضاعی آورده است که در مجرّ بنی مسکین قبری کوچک و فرسوده و کهن معروف به قبر عبداللـه وجود داشته که وی احتمال می‌داده، قبر ابن‌وهب بوده باشد. به هر روی هم‌اکنون در قرافۀ قاهره مقبره‌ای به نام ابن‌وهب وجود دارد (EI2). 

آثـار

قاضی عیاض ضمن اشاره به کثرت و اهمیت تألیفات ابن‌وهب، شماری از آنها را نام برده است (همان، 2 / 432-433). آثار بازماندۀ او اینهاست: 1. الجامع، در حدیث که بخشی از آن بر روی پاپیروس باقی مانده و داوید ویل این نسخه را در سالهای 1939- 1948 م با برخی حواشی در قاهره به چاپ رسانده است. الجامع مشتمل بر این مباحث است: کتاب انساب، کتاب سکوت، کتاب خاتم، احادیث مربوط به جنگ حنین و دعایی از ابن‌عباس (در مورد بخشهای دیگر این کتاب، نک‍ : EI2؛ برای اسناد روایت آن، نک‍ : قاضی عیاض، الغنیة، 163)؛ 2. مسند ابن‌وهب، که بخشی از آن به صورت خطی در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نگهداری می‌شود ( فهرس، 211)؛ 3. نسخه‌ای مشتمل بر احادیث ابن‌وهب به روایت ابوصالح عبداللـه ابن‌صالح که در دارالکتب مصر موجود است (GAS, I / 466). همچنین باید روایت ابن‌وهب از موطأ مالک را یاد کرد که در طی قرون متمادی رواج داشته است (نک‍ : ابن‌عطیه، 129-130؛ قاشی عیاض، ترتیب، 2 / 433؛ رعینی، 43؛ ابن‌غازی، 129؛ رودانی، 39؛ زرقانی، 1 / 5؛ قس: طبری، 24، جم‍‌ ) و نیز گفته شده که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های قیروان و فیض‌اللـه استانبول نگهداری می‌شود (نک‍ : GAS, I / 460؛ عبدالباقی، «ای»؛ قس: GAL, S, I / 298). ابن‌وهب تفسیری نیز داشته که ثعلبی در الکشف والبیان از آن یاد کرده است (نک‍ : GAS, I / 466؛ حاجی خلیفه، 1 / 440). همچنین کتابی از ابن‌بشکوال در دست است که در آن از استادانی یاد شده که ابن‌وهب از آنان روایت کرده است و نسخۀ خطی آن در یک کتابخانۀ شخصی در رباط دیده شده است (GAS، همانجا؛ زرکلی، 4 / 144). 

مآخذ

 ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1372 ق / 1953 م؛ ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، 1326 ق؛ ابن خلاد رادمهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، 1391 ق / 1971 م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر؛ ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبداللـه، فتوح مصر، به کوشش توری، لیدن، 1930 م؛ ابن عدی، عبداللـه، الکامل، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن عطیه، عبدالحق، فهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، 1983 م؛ ابن‌غازی، محمد بن محمد، فهرس، به کوشش محمد زاهی، دارالبیضاء، 1399 ق / 1979 م؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ابوزرعۀ دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ، به کوشش شکراللـه قوجانی، دمشق، 1400 ق / 1980 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللـه، حلیة الاولیاء، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، 1378 ق / 1959 م؛ بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، 1975 م؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیداللـه، قاهره، 1959 م؛ ترمذی، محمد بن عیسی، الجامع الصحیح، به کوشش احمدمحمد شاکر و دیگران، قاهره، 1357 ق / 1938 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ رعینی، علی بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهیم شبوح، دمشق، 1381 ق / 1962 م؛ رودانی، محمد بن سلیمان، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ زرقانی، محمد، شرح الزرقانی علی موطأ مالک، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ زرکلی، اعلام؛ طبری، محمد بن جریر، اختلاف الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیة؛ عبدالباقی، محمد فؤاد، مقدمه بر موطأ مالک، بیروت، 1406 ق / 1985 م؛ عجلی، احمد بن عبداللـه، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، 1405 ق / 1984 م؛ فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، 1408 ق / 1987 م؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ همو، الغنیة، به کوشش ماهر زهیر جرار، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ وکیع، محمد بن خلف، اخبار القضاة، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ نیز:

EI2; GAL, S; GAS. 

جعفر شعار